Brno

Brno (wymowa^ⓘ, niem. Brünn, łac. Bruna, dawna nazwa polska Berno) – miasto statutarne na Morawach w Czechach, położone w południowo-wschodniej części kraju u zbiegu rzek Svratki i Svitavy. Największe miasto Moraw, stolica kraju południowomorawskiego. Z populacją wynoszącą ponad 400 tys., Brno zajmowało w 2024 roku drugie miejsce pod względem liczby ludności wśród czeskich miast, ustępując jedynie stołecznej Pradze.

Brno

Śródmieście. Widok ze Szpilberku
Herb Flaga
Państwo	Czechy
Powiat	Brno-miasto
Burmistrz	Markéta Vaňková
Powierzchnia	230,19 km²
Wysokość	190-425 m n.p.m.
Populacja (1.01.2024) • liczba ludności • gęstość	400 566 1740,15 os./km²
Kod pocztowy	602 00 – 644 00
Tablice rejestracyjne	B
Podział miasta	29 dzielnic
Położenie na mapie kraju południowomorawskiego Brno
Położenie na mapie Czech Brno
49°12′N 16°36′E
Strona internetowa

Brno około 1593 roku

Widok na katedrę świętych Piotra i Pawła w Brnie

Widok na katedrę od strony kościoła kapucynów

Kościół augustianów w Starym Brnie

Miasto jest ważnym ośrodkiem kulturalnym (teatry, filharmonia, międzynarodowe festiwale muzyczne), naukowym (6 uczelni, w tym Uniwersytet Masaryka i Uniwersytet Techniczny) i turystycznym. Mimo iż Brno nie jest stolicą Czech, mają w nim siedzibę centralne, najważniejsze instytucje wymiaru sprawiedliwości: sąd konstytucyjny, Sąd Najwyższy i ombudsman Republiki Czeskiej. Brno jest historyczną stolicą Moraw.

Historia

Początki miasta sięgają epoki brązu i żelaza. Najprawdopodobniej już między V a VII wiekiem powstała w obszarze dzisiejszego miasta warownia słowiańska, mająca charakter ośrodka administracyjnego. Natomiast gród, który rozwinął się we współczesne miasto, został założony przez księcia Brzetysława I między rokiem 1021 a 1034 na wzgórzu Petrov. Powstał wtedy nieistniejący już dziś (zburzony w końcu XIX stulecia) kościół pw. św. Mikołaja. Pierwsza pisemna wzmianka o ośrodku została zamieszczona w 1091 roku w kronice Kosmasa. W 1243 roku król czeski Wacław I nadał miastu prawa miejskie i przywilej miasta królewskiego. Kilkadziesiąt lat później król Przemysł Ottokar II stworzył tu zamek, który dał początek późniejszej twierdzy Špilberk i stanowił podstawę systemu umocnień miejskich Brna. Od 1349 roku miasto było siedzibą margrabiów morawskich. W 1376 roku Brno otrzymało sołectwo. W latach 1428 i 1430 bezskutecznie oblegali je husyci.

W 1641 roku została tu na trwałe przeniesiona z Ołomuńca stolica Moraw i w ciągu kolejnych lat wojny trzydziestoletniej (1643 i 1645) miasto, dzięki umiejętnościom komendanta Louisa Raduit de Souches, z sukcesem odpierało ataki wojsk szwedzkich pod dowództwem generała Lennarta Torstenssona. Konsekwentnie umacniane, w 1742 roku było bez powodzenia oblegane przez wojska pruskie. Dopiero w 1805 roku miasto poddało się po raz pierwszy, ulegając wojskom napoleońskim. Po wygranej bitwie pod Austerlitz cesarz Napoleon I nakazał zniszczyć częściowo fortyfikacje miejskie. W połowie XIX wieku pierścień murów miejskich rozebrano, a teren wokół twierdzy splantowano. W efekcie tych działań do dnia dzisiejszego zachowała się tylko jedna brama miejska z siedmiu, które niegdyś istniały. Niemniej jednak Špilberk nadal pełnił funkcje publiczne – jako ciężkie więzienie (w tym polityczne) – aż do 1853 roku.

W XVIII wieku rozwinął się w Brnie przemysł tkacki, który pozwolił miastu zdystansować w rozwoju konkurencyjny ośrodek Moraw, Ołomuniec. Od tej pory trwał tu intensywny rozwój przemysłowy z zastosowaniem pionierskich w obszarze monarchii habsburskiej wynalazków (1814 – pierwsza maszyna parowa). W 1839 roku doprowadzono z Wiednia linię kolejową, w roku 1846 Brno zyskało oświetlenie gazowe, w 1847 roku połączenie telegraficzne z Wiedniem, a w 1869 roku na ulice miasta wyjechał pierwszy tramwaj konny (od 1900 tramwaje elektryczne). Rozwój miasta na taką skalę pozwalał mu uzyskać opinię morawskiego Manchesteru. W latach 1849–1918 Brno było stolicą margrabstwa Moraw – kraju koronnego w austriackiej części Monarchii Austro-Węgierskiej. O przemysłowym obliczu współczesnego Brna przesądził jednak przemysł zbrojeniowy i maszynowy, który rozwijał się wraz z fabryką broni Zbrojovka od uzyskania przez Czechosłowację niepodległości w roku 1918.

W dwudziestoleciu międzywojennym fabryki broni Brna i Pilzna uczyniły z Czechosłowacji potentata światowego w tej dziedzinie. W 1939 roku Brno zostało włączone w obszar Protektoratu Czech i Moraw. Ze względu na militarny wysiłek III Rzeszy miasto miało niebagatelne znaczenie i wbrew obiegowym opiniom, że Czechy nie zaznały działań wojennych – miasto i lotnisko były dwukrotnie (25 sierpnia 1944 i 20 listopada 1944) bombardowane w ramach strategicznych operacji amerykańskiej 15 Floty Powietrznej. Bombardowania przyniosły zniszczenia, które szczęśliwie ominęły najważniejsze zabytki. Brno zostało wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej przez Armię Czerwoną 26 kwietnia 1945. Wkrótce potem nastąpiły masowe deportacje mieszkających tu Niemców połączone z konfiskatą ich majątku. W maju 1945 czeskie władze rozkazały 25 tys. miejscowym Niemcom opuszczenie mieszkań w ciągu jednej nocy bez prawa zabrania niczego ze sobą, a następnie pognano ich w kierunku granicy austriackiej. Według niemieckich historyków w trakcie marszu zginęło 5 tys. mieszkańców miasta. Po wojnie i odbudowie zniszczeń przemysłowy rozwój miasta trwał dalej, połączony z rozbudową infrastruktury oraz sieci szkół technicznych i wyższych. 22 listopada 1990 wszedł w życie podział miasta na 29 dzielnic katastralnych. Obecnie Brno jest powiatem miejskim oraz siedzibą powiatu ziemskiego Brno. Od 1 stycznia 2003 przestały istnieć urzędy powiatowe, powiaty jednak nadal pozostały jednostką podziału administracyjnego Czech. Podział na powiaty zachowały np. sądy, policja i niektóre inne urzędy państwowe. Został on również zachowany dla celów statystycznych.

27 września 2009 Brno odwiedził Benedykt XVI. Była to pierwsza w historii wizyta papieża w tym mieście.

Zabytki

Zelný trh - Stare Miasto

Zamek i twierdza Špilberk

• Stare Miasto z 2 rynkami – Zelný trh i náměstí Svobody
• stary ratusz
• zamek i twierdza Špilberk
• katedra św. Piotra i Pawła; oryginalnie romańska świątynia zbudowana na szczycie wzgórza Petrov, następnie przebudowana w stylu gotyckim. Obecna forma to efekt przebudowy z przełomu XIX i XX stulecia, gdy nadano budynkowi neogotycki styl i ukończono wieże. Do zwiedzania przeznaczone jest barokowe wnętrze katedry, wieże ze skarbcem i krypta z ekspozycją dotyczącą historii katedry. Z wież rozciąga się wspaniały widok na Stare Miasto. Sylwetka świątyni, znakomicie rozpoznawalna, m.in. dzięki umieszczeniu jej wizerunku na monecie 10-koronowej, jest jednym z symboli miasta.
• brneńskie pałace mieszczańskie – wśród nich najsłynniejsze to: renesansowy Dům pánů z Lipé (1589–96), neorenesansowy Kleinův palác (1847–48) oraz secesyjny Dům u Čtyř mamlasů (1901–02): wszystkie trzy przy náměstí Svobody; barokowy Schrattenbachův palác, ul. Kobližná; poza tym też budynki zajmowane obecnie przez administrację miejską i uniwersytet.
• bazylika pw. Wniebowzięcia NMP i klasztor augustianów (do 1783 cysterek) – klasztor ufundowany w 1323 roku przez królową czeską i polską Ryksę Elżbietę, żonę króla Wacława II, córkę króla Przemysła II. Kościół stał się miejscem pochówku fundatorki i jej kochanka Henryka z Lipy. W klasztorze działał pionier genetyki, będący równocześnie miejscowym opatem, Gregor Mendel. W 1987 roku Jan Paweł II nadał świątyni rangę bazyliki mniejszej. Bazylika jest najbardziej wysuniętą na południe europejską budowlą gotycką wzniesioną z cegły.
• kościoły z XIII–XVI wieku: św. Jakuba, Dominikanów i Jezuitów
• klasztor Minorytów z XVII wieku
• dawny klasztor premonstratensów Zábrdowice, królewskiej fundacji Przemysła Ottokara I z 1209 roku, na prawym brzegu Svitavy (obecnie szpital wojskowy, ul. Zábrdovická). Cesarz Józef II Habsburg, twórca józefinizmu, w latach 1780–1790 zlikwidował klasztor i zamienił na szpital wojskowy.
• willa Löw-Beera secesyjna z 1903 r., obecnie muzeum z ekspozycją pt. "Świat brneńskiej burżuazji pomiędzy Löw-Beerem a Tugendhatem".
• willa Dušana Jurkoviča z 1906 r., zbudowana dla architekta według jego własnego projektu. Obecnie muzeum Galerii Morawskiej z ekspozycją pt. „Dušan Jurkovič. Architekt i jego dom”.
• willa Tugendhatów – znajduje się niedaleko od centrum, zbudowana według projektu znanego architekta L. Miesa van der Rohe w latach 1928–1930. Budowla ta stanowi wiodący przykład modernizmu z tego okresu. W 2002 roku willa Tugendhatów została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
• willa Stiassny projektu Ernsta Wiesnera z 1929 r., jeden z najważniejszych przykładów modernizmu w budownictwie jednorodzinnym w Czechach (udostępniona do zwiedzania).
• barokowe posągi i fontanny

Gospodarka

Ważny ośrodek przemysłowy: m.in. maszynowy (ciągniki Zetor), wełniany, poligraficzny. W przeszłości duże znaczenie miał przemysł zbrojeniowy (słynna Zbrojovka). Ośrodek handlowy (międzynarodowe targi przemysłowe od 1928).

Inspirującą rolę w czeskiej gospodarce spełniają Targi Brneńskie (Veletrhy Brno).

Transport

Brno to wielki węzeł komunikacyjny – kolejowy, drogowy – autostrady: D1 do Pragi i Zlina, D2 do Bratysławy, D52 do Wiednia (fragment) oraz D48 do Ołomuńca i Ostrawy uzupełniające sieć drogi szybkiego ruchu – na południe w stronę Mikulova i na północ w kierunku Tišnova, lotniczy – położony na południowo-wschodnich obrzeżach miasta międzynarodowy Port lotniczy Brno-Tuřany (otwarty w 1958), który oferuje połączenia lotnicze z Londynem i Mediolanem. Transport miejski obsługuje Dopravní podnik města Brna (Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Miasta Brna), który jest częścią Zintegrowanego Systemu Komunikacyjnego Kraju Południowomorawskiego (IDS – JMK). Obecnie sieć DPMB składa się z 13 linii tramwajowych, 11 linii trolejbusowych i 40 linii autobusowych (także 11 linii nocnych) oraz transportu promowego na Jeziorze Brneńskim.

Tramwaje

Brneński tramwaj

Historia transportu tramwajowego w Brnie sięga 1869 roku, gdy na ulice miasta wyjechał pierwszy tramwaj konny w Czechach. Piętnaście lat później transport ten został zastąpiony tramwajami parowymi. W roku 1900 sieć zelektryfikowano. Największy rozkwit tramwaje w Brnie przeżywały w okresie 20-lecia międzywojennego. Po II wojnie światowej nastąpiła stagnacja w rozwoju tego rodzaju transportu. Sytuacja poprawiła się dopiero w latach 70. i 80. XX wieku, gdy wybudowano trasy szybkich tramwajów wiodących na osiedla położone na obrzeżach miasta (Líšeň, Nový Lískovec, Bystrc). Najnowsza inwestycja to rozszerzenie sieci na osiedle Líšeň w 2004 roku. W listopadzie 2006, po 7 latach przerwy, tramwaje wróciły do serca miasta – na náměstí Svobody.

Trolejbusy

Brneński trolejbus

Pierwsze trolejbusy pojawiły się na brneńskich ulicach w 1949 roku. Początkowo niezbyt rozległa sieć była nawet w latach 60. zagrożona likwidacją. W następnym dziesięcioleciu nastąpił jednak gwałtowny rozwój miejskiej komunikacji trolejbusowej – przedłużono głównie trasy prowadzące na mniejsze osiedla (Žabovřesky, Vinohrady, Kohoutovice). Obecnie brneńska sieć trolejbusowa jest największą w Czechach.

Autobusy

Transport autobusowy w mieście został wprowadzony już w roku 1930. Początkowo pełnił funkcję dopełnienia sieci tramwajowej. Zdecydowany rozwój sieci nastąpił w czasach socjalistycznych, kiedy autobusy uznano za priorytetowy środek transportu miejskiego. Transport autobusowy został skierowany do ścisłego centrum, jak i na szybko powstające, rozległe osiedla mieszkaniowe. Obecnie prowadzona jest polityka zmniejszania liczby linii autobusowych na rzecz sieci elektrycznej (tramwaje i trolejbusy), głównie ze względów ekologicznych – w połowie lat 90. starówka została wyłączona z ruchu autobusowego.

Transport promowy

Od 1946 roku miejski przewoźnik obsługuje transport promowy na Jeziorze Brneńskim.

Kolej

Brno to bardzo istotny w skali kraju węzeł kolejowy. Już sama wielkość budynku Dworca Głównego może o tym przekonywać. Z łatwością można stąd dojechać w każdy punkt Czech. Pociągi ekspresowe zapewniają bezpośrednie i szybkie połączenia miasta z Pragą, Wiedniem, Budapesztem i Bratysławą.

Na terenie Brna znajdują się stacje kolejowe: Brno hlavní nádraží, Brno dolní nádraží, Brno jih, Brno-Horní Heršpice, Brno-Chrlice, Brno-Královo Pole, Brno-Maloměřice, Brno-Slatina oraz przystanki: Brno-Černovice, Brno-Lesná, Brno-Řečkovice, Brno-Židenice.

Lotnictwo

• Port lotniczy Brno-Tuřany

Kultura

W XIX i na początku XX wieku w Brnie była powszechnie używana – zwłaszcza wśród niższych warstw społecznych – gwara miejska hantec. Do dzisiaj pewien zasób słów jest powszechnie rozumiany i używany, np. šalina (tramwaj).

Národní divadlo

Janáčkovo divadlo, Brno 2009

Brno jest siedzibą ważnej czeskiej sceny operowej (Janáčkovo Divadlo), mieszczącej się przy ulicy Roosevelta w okolicy parku Koliště. Budynek opery powstał w latach 1961–1965.

Pomiędzy rokiem 1910 a 1958 przedstawiono aż siedem konkurencyjnych propozycji architektonicznych na budowę teatru. W kilku konkursach uczestniczyli znani architekci, m.in.: Bohuslav Fuchs, Josef Marik, Alois Dryak, Theodor Macharacek, Joseph Gočára, Vlastislav Hofman, Josef Chochoła, Janak, Jana Kotěry, Emil Kralik, Otakar Novotny, Oldrich Stary i Jan Visek. Z powodu rozbieżności w ocenach projektów, a następnie wybuchu I i II wojny światowej żadnego projektu nie zrealizowano, a ostatnia edycja konkursu została rozpisana dopiero w 1958 roku. Ostatecznie zwyciężył projekt Jana Víška.

Do zbudowania konstrukcji nośnej budynku wykorzystano żelbetowy szkielet, a do wykończenia powierzchni zewnętrznych i wewnętrznych: kamień, drewno, stal, szkło i aluminium. Elewacje oraz płytki wykonano z granitu, czarnego sjenitu i wapienia. Panele wykonano z drewna wiązu i orzecha włoskiego. W roku 2007 podjęto decyzję o rekonstrukcji Janáčkovego Divadla. Plany obejmują m.in. rekultywację bezpośredniej okolicy teatru oraz wybudowanie podziemnego parkingu.

Kina

Aż do lat 90. XX wieku Brno obfitowało w kina, których łącznie istniało w mieście kilkadziesiąt. Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z latami dziewięćdziesiątymi, kiedy to znane kina, jak np. Jadran, Jalta, Kinokavárna Boby, Kinokavárna Rio, Premiéra Club, Slavia oraz Světozor zostały zamknięte. Sytuacja pozostałych kin pogorszyła się w roku 1999, kiedy w pobliskich Modrzycach (Modřicích) otworzono nowoczesne, dobrze wyposażone kino, a otworzenie multikina w centrum handlowym Velký Špalíček okazało się gwoździem do trumny kilku tradycyjnych kin. Dzisiaj z wielkiej liczby mniejszych lokali kinowych zostały Art, Scala i Lucerna, znane z mniej znanych produkcji.

Struktura powierzchni

Według danych z 31 grudnia 2003 powiat grodzki ma obszar 230,19 km², w tym:

• użytki rolne – 35,22%, w tym 67,39% gruntów ornych
• inne – 64,78%, w tym 42,76% lasów
• liczba gospodarstw rolnych: 262.

Podział administracyjny

Podział administracyjny Brna

Powiat Brno-miasto dzieli się obecnie na 29 dzielnic:

• Bohunice (Bohunice)
• Bosonohy (Bosonohy)
• Bystrc (Bystrc)
• Černovice (Černovice)
• Chrlice (Chrlice)
• Ivanovice (Ivanovice)
• Jehnice (Jehnice)
• Brno-jih (Brno-Południe; Komárov, Dolní Heršpice, Horní Heršpice, Přízřenice, Trnitá (część))
• Jundrov (Jundrov (część), Pisárky (część))
• Kníničky (Kníničky)
• Kohoutovice (Kohoutovice, Pisárky (część), Jundrov (część))
• Komín (Komín)
• Královo Pole (Černá Pole (część), Královo Pole, Ponava, Sadová)
• Líšeň (Líšeň)
• Maloměřice i Obřany (Maloměřice (część), Obřany)
• Medlánky (Medlánky)
• Nový Lískovec (Nový Lískovec)
• Ořešín (Ořešín)
• Řečkovice i Mokrá Hora (Mokrá Hora, Řečkovice)
• Brno-sever (Brno-Północ; Černá Pole (część), Husovice, Lesná, Soběšice, Zábrdovice (część))
• Slatina (Slatina)
• Starý Lískovec (Starý Lískovec)
• Brno-střed (Brno-Centrum; Brno-město, Pisárky (część), Stare Brno, Stránice, Štýřice, Veveří,
• Trnitá (część), Zábrdovice (część))
• Tuřany (Brněnské Ivanovice, Dvorska, Holásky, Tuřany)
• Útěchov (Útěchov koło Brna)
• Vinohrady (Židenice (część), Maloměřice (część))
• Žabovřesky (Žabovřesky)
• Žebětín (Žebětín)
• Židenice (Zábrdovice (część), Židenice (część))

Demografia

Dane z 1 stycznia 2024:

Opis	Ogółem	Kobiety	Mężczyźni
Populacja	400 566	206 520 51,56%	194 046 48,44%
Średni wiek	42,6	44,2	40,8

• gęstość zaludnienia: 1 740,15 mieszk./km² (2024)

Zatrudnienie

Mieszkańcy ze stałym zatrudnieniem	165 680
Średnia pensja miesięczna	18 244 koron brutto
Bezrobotni	19 773
Stopa bezrobocia	9,21%

Szkolnictwo

Wydział Prawa Uniwersytetu Masaryka

W Brnie działają:

Rodzaj szkoły	Liczba placówek
Przedszkola	142
Szkoły podstawowe	74
Gimnazja	21
Szkoły średnie techniczne	38
Szkoły średnie ogólnokształcące	12
Szkoły wyższe	11

• Uniwersytet Masaryka

Służba zdrowia

Lekarze	2 752
Szpitale	12
Specjalistyczne ośrodki terapeutyczne	3
Gabinety dentystyczne	268
Apteki	100

Sport

Automotodrom Brno (2008)

• Rudá Hvězda Brno – klub piłkarski
• FC Zbrojovka Brno – sportowy klub piłkarski I ligi (dawniej 1. FC Brno)
• HC Kometa Brno – klub hokejowy
• VK Královo Pole Brno – klub piłki siatkowej kobiet
• Volejbal Brno – klub piłki siatkowej mężczyzn

• Automotodrom Brno (znany pod nazwą Masarykuv okruh – Tor Masaryka) – wybudowany w 1987 roku tor motocyklowy położony na południowo-zachodnich obrzeżach miasta, ściągający mnóstwo osób zainteresowanych sportami motocyklowymi. Odbywają się tu liczne imprezy motocyklowe – najpopularniejsze to MotoGP.

Osoby związane z Brnem

• Adam Ondra - wspinacz. Autor najtrudniejszej sportowej drogi wspinaczkowej na świecie.

• Franz Bardon – pochowany tutaj
• Michael Berkowitz – żydowski pedagog i pisarz, pionier ruchu syjonistycznego, w latach 1909–1911 pracował w Brnie jako nauczyciel.
• Ryksa Elżbieta – królowa Czech i Polski
• Nikola Fraňková – tenisistka
• Bohuslav Fuchs – architekt miejski Brna w latach 1925–1929
• Nataša Gollová – aktorka
• Kurt Gödel – matematyk
• Yana Gupta – aktorka bollywoodzka
• Dagmar Havlová - była pierwsza dama Czech, aktorka
• Helena Horká – siatkarka reprezentacji Czech i BKS Aluprof Bielsko-Biała
• Bohumil Hrabal – pisarz
• Leoš Janáček – kompozytor
• Maria Jeritza – śpiewaczka
• Dušan Jurkovič – architekt
• Viktor Kaplan – wynalazca
• Erich Wolfgang Korngold – kompozytor
• Barbora Krejčíková – tenisistka
• Milan Kundera – pisarz
• Jan Adam I Liechtenstein – książę Liechtensteinu
• Adolf Loos – architekt wczesnego modernizmu
• Ernst Mach – fizyk
• Jiří Mahen – pisarz
• Gregor Mendel – ojciec genetyki
• Vladimír Menšík – aktor
• Léon Minkus – kompozytor
• Robert Musil – pisarz
• Arne Novák – teoretyk literatury
• Jana Novotná – tenisistka, mistrzyni Wimbledonu
• George Placzek – fizyk
• Lucie Šafářová – tenisistka
• Jan Skácel – poeta
• Josef Stejskal – poeta, projektant plakatów
• Anna Ticho – malarka
• Miroslav Verner – egiptolog
• Eugen von Böhm-Bawerk – ekonomista
• Alexander Ypsilantis – grecki książę wołoski i mołdawski

Miasta partnerskie

Miastami partnerskimi Brna są:

• Bratysława (Słowacja),
• Poznań (Polska),
• Dallas (Stany Zjednoczone),
• Rennes (Francja),
• Debreczyn (Węgry),
• St. Pölten (Austria),
• Charków (Ukraina),
• Stuttgart (Niemcy),
• Kowno (Litwa),
• Daejeon (Korea Południowa),
• Leeds (Wielka Brytania),
• Utrecht (Holandia),
• Lipsk (Niemcy),
• Wiedeń (Austria),
• Lwów (Ukraina) od 2022,
• Moskwa (Rosja) do 2022 (w 2022 władze Brna wypowiedziały umowę o partnerstwie),
• Woroneż (Rosja) do 2022 (w 2022 władze Brna wypowiedziały umowę o partnerstwie).

Bibliografia

• Krausová – Żur Izabela: Czechy, Kraków 2007
• materiały informacyjne Informacji Turystycznej Brna

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Brna
• Brneńska komunikacja miejska
• Strona internetowa opery brneńskiej
• Oficjalny portal turystyczny miasta
• Berno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 153 .