Bitwa o Brześć
Bitwa o Brześć – walki Grupy Poleskiej gen. Władysława Sikorskiego z wojskami sowieckiej 16 Armii Nikołaja Sołłohuba w czasie lipcowej ofensywy Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego podczas wojny polsko-bolszewickiej.
| Wojna polsko-bolszewicka | |||
| Czas |
30 lipca – 2 sierpnia 1920 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Terytorium | |||
| Przyczyna |
ofensywa Frontu Zachodniego | ||
| Wynik |
zwycięstwo Sowietów | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
Położenie wojsk przed bitwą
edytujW pierwszej dekadzie lipca przełamany został front polski nad Autą, a wojska Frontu Północno-Wschodniego gen. Stanisława Szeptyckiego cofały się pod naporem ofensywy Michaiła Tuchaczewskiego. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego nakazało powstrzymanie wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego na linii dawnych okopów niemieckich z okresu I wojny światowej[1]. Sytuacja operacyjna, a szczególnie upadek Wilna i obejście pozycji polskich od północy, wymusiła dalszy odwrót wojsk polskich[2]. 1 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza cofała się nad Niemen, a 4 Armia nad Szczarę, a Grupa Poleska na Kanał Ogińskiego i Pińsk[3][4].
Obrona wojsk polskich na linii Niemna i Szczary również nie spełniła oczekiwań. W walce z przeciwnikiem oddziały polskie poniosły duże straty i zbyt wcześnie zaczęły wycofanie na linię Bugu[5][6].
W końcu lipca Front Północno-Wschodni znajdował się w odwrocie na linię Bugu i Narwi[7]. Grupa gen. Władysława Junga została zepchnięta za Narew, a grupa gen. Daniela Konarzewskiego stała między Prużaną a Berezą Kartuską. Między obiema grupami podległymi 4 Armii wytworzyła się kilkudziesięciokilometrowa luka, w którą wtargnęły sowieckie 2 i 17 Dywizje Strzelców[8]. Po obu stronach linii kolejowej Łuniniec – Brześć cofała się Grupa Poleska gen. Władysława Sikorskiego. Odwrót wojsk gen. Sikorskiego nie był wymuszony działaniami przeciwnika, ale wydarzeniami na północnym odcinku frontu[9].
Plan polskiego Naczelnego Dowództwa zakładał, że 1. i 4 Armia oraz Grupa Poleska do 5 sierpnia będą bronić linii Narew – Orlanka oraz Leśna – Brześć i w ten sposób umożliwią przygotowanie kontrofensywy z rejonu Brześcia na lewe skrzydło wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego. Rozstrzygającą operację na linii Bug, Ostrołęka, Omulew doradzał też gen. Maxime Weygand[10].
Warunkiem powodzenia było utrzymanie posiadającej wielkie znaczenie strategiczne Twierdzy Brzeskiej oraz pobicie 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego, co umożliwiłoby ściągnięcie nad Bug części sił polskich z Galicji[11].
Szef Oddziału Operacyjnego Naczelnego Dowództwa płk szt. gen. Julian Stachiewicz pisał do gen. Sikorskiego[12]:
Tak czy inaczej, kontrakcja jest proponowana z rejonu Brześcia zwartą masą wojsk ku północo-wschodowi. Do tego są potrzebne następujące warunki: Brześć z przedmościem musi być utrzymany, jak również przejście przez Bug, które Brześć i kolej w tył zabezpiecza [...] Liczyć się trzeba z tem, że po przekroczeniu Kobrynia cała 16-ta armja bolszewicka zwali się na Pana Generała, ona bowiem ma dyrekcję na Brześć. Napór tej armji wytrzymać z jednoczesnem szybkiem przygotowaniem wymienionej kontrakcji, byłoby zadaniem Pana Generała [...]
Walki o miasto
edytuj27 lipca Grupa Poleska otrzymała zadanie wycofania się w rejon Brześcia i utrzymania przedmościa na wschodnim brzegu Bugu. Przedmoście stanowić miało podstawę do przyszłych polskich działań ofensywnych[13]. Gen. Sikorski opóźnił odwrót o jeden dzień, osłaniając lewe skrzydło 3 Armii walczącej w Galicji[11].
28 lipca Brześcia broniły: 32 pułk piechoty, trzy bataliony etapowe, trzy baterie 16 pułku artylerii ciężkiej. 32 pułk piechoty zajął dwoma batalionami odcinek północno-wschodni łukiem od Kozłowicz nad Bugiem do toru kolejowego Brześć – Żabinka[14].
Nocą z 28 na 29 lipca do miasta przybył sztab Grupy Poleskiej, a w ślad za nim maszerowały siły główne. Do 30 lipca cała Grupa znalazła się na obszarze przedmościa[15].
30 lipca pod Brześć podeszły oddziały sowieckiej 16 Armii: od wschodu 10 Dywizja Strzelców i od południowego wschodu 57 Dywizja Strzelców, a z północnego wschodu nadciągnęła 2 Dywizja Strzelców. W ślad za 14 Wielkopolską Dywizją Piechoty maszerowała 8 Dywizja Strzelców z zadaniem opanowania rejonu Biała Podlaska – Piszczac. W tym dniu artyleria 16 Armii rozpoczęła ostrzał miasta. W tym czasie zdołano ewakuować z miasta na zachód około 3 000 wagonów z zapasami i sprzętem[13].
Rano 31 lipca gen. Sikorski wydał rozkaz operacyjny z którego wynikało[16]:
- XVII Brygada Piechoty w składzie 15. i 22 pułki piechoty, z 4 pułkiem Strzelców Podhalańskich, zamknie drogi z Kobrynia do Kowla i z Kobrynia na Włodawę na odcinku jezioro Orzechowe – Wielkoryta,
- 21 Dywizja Górska obsadzi I Brygadą odcinek Wielkoryta – Zadworce, rozbudowując rubieże obronne z wykorzystaniem okopów niemieckich z okresu I wojny światowej,
- grupa ppłk. Jana Słupskiego w składzie 32 pułk piechoty i II batalion etapowy poznański, z dwoma pociągami pancernymi, miała bronić częściowo ufortyfikowanego odcinka Zadworce – Tuchenicze. I/32 pp pozostał w odwodzie w „koszarach grajewskich”, a pozostałe bataliony obsadziły odcinek od fortu VIII do toru kolejowego Brześć – Żabinka, wysyłając po jednej kompanii do Zadworców, Moszczanki i Tucheniczy. Wsparcie zapewniała 1 bateria 11 pac. Na lewo rozwinął się batalion etapowy[14].
- 16 Dywizja Piechoty, wzmocniona pociągiem pancernym, obsadzić miała fortyfikacje i okopy od Tuchenicz do Woroblina,
- Odwód stanowiły: 1 pułk Strzelców Podhalańskich ześrodkowany w forcie Chłopickiego[17] i dwa bataliony etapowe też ześrodkowane w cytadeli.
31 lipca 2 Dywizja Strzelców odrzuciła za Bug pułki polskiej 16 Dywizji Piechoty i zagroziła miastu od północy. Wykorzystał to komarm. Nikołaj Sołłochub i skierował na północny odcinek frontu większość sił swojej 16 Armii[15].
1 sierpnia przedmościa brzeskiego broniło już tylko dziesięć batalionów. Odcinek na północ od toru kolejowego Brześć – Żabinka bronił 32 pułk piechoty i II poznański batalion etapowy. Na południe od toru Brześć – Żabinka obronę zorganizowała 21 Dywizja Górska. Generał Sikorski wyjechał w tym dniu do Białej Podlaskiej na spotkanie z nowym dowódcą Frontu Północnego, gen. Józefem Hallerem[18].
Około 12.00 sowiecka 10 Dywizja Strzelców zaatakowała pododdziały 32 pułku piechoty w rejonie linii kolejowej Brześć – Żabinka. Pierwsze uderzenie odparto, ale o 14.00 na stanowiska batalionu etapowego i lewe skrzydło 32 pułku piechoty uderzyły oddziały 2 Dywizji Strzelców. Batalion etapowy nie wytrzymał uderzenia i cofnął się[19]. O 15.00, po raz kolejny uderzyła 10 Dywizja Strzelców, przełamała obronę polską pod Rzeczycą i zmusiła grupę ppłk. Słupskiego do odwrotu[20].
Wycofanie wojsk z pierwszej linii wywołało panikę wśród stojących w mieście taborów i oddziałów tyłowych. Rzuciły się one do ucieczki w kierunku mostów na Bugu. Panika udzieliła się też artylerii i żołnierzom 32 pułku piechoty, który cofnął się aż na dworzec kolejowy. Oddano bez walki kilka fortów twierdzy. 32 pułk piechoty wycofał się z fortów nr I, III, VIII, i IX do Białej i wszedł w skład odwodu Grupy Poleskiej[14][21]. Dopiero około 17.00 wyprowadzono kontrataki odwodami. II/1 pspodh. uderzył na fort nr I, a I/2 pspodh. na fort nr VIII. Strzelcy podhalańscy wyparli czerwonoarmistów z fortów, ale nie znając ogólnego położenia, pozbawieni łączności, wstrzymali atak i pozostali na zdobytych umocnieniach[20][21].
W tym czasie przeciwnik zaatakował skutecznie miasto od północnego wschodu. Dowództwo obrony twierdzy wysłało na zagrożony kierunek ostatni swój odwód – I/1 pspodh[22]. Batalion odbił koszary grajewskie i fort nr II, a oddziały sowieckiej 10 DS poniosły wysokie straty (zginął też dowódca dywizji Ansis Daumanis[23]) i zostały wyparte z Brześcia. Po raz kolejny jednak brak łączności i należycie zorganizowanego współdziałania uniemożliwił Polakom wykorzystanie sukcesu. Sztab generała Sikorskiego bezskutecznie próbował opanować panikę i rosnący chaos. Brak meldunków o sukcesach oddziałów polskich i przesadzone informacje o postępach nieprzyjaciela spowodowały, że generał Sikorski błędnie ocenił sytuację i o 22.00 wydał rozkaz odwrotu na lewy brzeg Bugu[18][19]. Broniła się jeszcze cytadela, której to obroną kierował dowódca II Brygady Strzelców Podhalańskich gen. Wacław Fara. Nocą jednostki polskie opuściły cytadelę i w walce „na bagnety” przebiły się przez pierścień okrążenia[18].
Przebieg walki w dniu 1 sierpnia tak przedstawia meldunek sytuacyjny dowódcy 21 Dywizji Górskiej gen. Andrzeja Galicy[24]:
Po silnem przygotowaniu artyleryjskim bateryj i z aut pancernych zaatakował nieprzyjaciel przeważającemi siłami lewe skrzydło 2-go pułku strzelców podhalańskich w rejonie fortu Nr X od wschodu i 32-i pułk piechoty od północy. Wskutek jednak wycofania się oddziałów 32-go pułku piechoty z fortu Nr. I, fort X został zaatakowany z północy i zachodu tak, że 9-a kompanja 2-go pułku strzelców podhalańskich musiała go chwilowo opuścić, zaginając swoje lewe skrzydło. Za pomocą jednak rezerw bataljonu i pułku, fort X kontratakiem ponownie zdobyto i obsadzono silnie karabinami maszynowymi, zadając nieprzyjacielowi ciężkie straty.[...]. W tej sytuacji utrzymał się 2-i pułk strzelców podhalańskich do godziny 23.30 i dopiero na rozkaz i łącznie z 3-m pułkiem strzelców podhalańskich wycofał się przez most koło Michałkowa za Bug, gdyż w czasie gdy I brygada trzymała jeszcze linję wschodnich fortów, miasto było już przez nieprzyjaciela zajęte.[...]. Silnego i koncentrycznego ataku na Brześć od strony północnej 32-i pułk piechoty nie wytrzymał i wycofał się, opuszczając fort I, II i VIII. Zarządzono kontratak przez I bataljon 1-go pułku i I bataljon 2-go pułku strzelców podhalańskich. W tym czasie w mieście powstała panika, spowodowana strzelaniem i rzucaniem się band cywilnych (żydowskich) na nasze tabory.[...]. Mimo to jednak dzielne bataljony 1-go i 2-go pułków strzelców podhalańskich samodzielnie, wspierając się nawzajem zręcznym i zdecydowanym manewrem, posuwając się śmiało naprzód, w walce na bagnety i kolby energicznym szturmem zajęły ponownie o godzinie 24 fort I i VIII, zadając nieprzyjacielowi nader ciężkie straty.
Generał Sikorski 2 sierpnia zamierzał odzyskać Brześć, ale sowiecka 8 Dywizja Strzelców sforsowała Bug pod Pratulinem i ruszyła na Białą Podlaską, zagrażając tyłom Grupy Poleskiej. W południe 2 sierpnia Sowieci zajęli miasto opuszczone przez wojska polskie[25].
Bilans walk
edytujUtrata Twierdzy Brzeskiej spowodowała, że plan Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego uderzenia znad Bugu w skrzydło wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego i rozegrania tam decydującej bitwy przestał być realny[26]. Wojska polskie cofały się nadal, a kolejną naturalną przeszkodą terenową dogodną do powstrzymania sowieckiej ofensywy była Wisła. W walkach o Brześć Polacy stracili kilkuset poległych, rannych i jeńców. Straty sowieckie były prawdopodobnie wyższe[27].
Przypisy
edytuj- ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 277.
- ↑ Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 261.
- ↑ Cisek, Paduszek i Rawski 2010 ↓, s. 49.
- ↑ Szeptycki 2016 ↓, s. 97.
- ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 279.
- ↑ Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 262.
- ↑ Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 66.
- ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 61.
- ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 61-62.
- ↑ Sikorski 2015 ↓, s. 63.
- ↑ a b Odziemkowski 2004 ↓, s. 62.
- ↑ Sikorski 2015 ↓, s. 58.
- ↑ a b Odziemkowski 1998 ↓, s. 30.
- ↑ a b c Harasymow 1928 ↓, s. 20.
- ↑ a b Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 67.
- ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 62-63.
- ↑ Bober 1929 ↓, s. 21.
- ↑ a b c Odziemkowski 2004 ↓, s. 63.
- ↑ a b Laskowski (red.) 1931 ↓, s. 454.
- ↑ a b Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 68.
- ↑ a b Bober 1929 ↓, s. 22.
- ↑ Bober 1929 ↓, s. 23.
- ↑ M. Pole, История «латышских стрелков». От первых марксистов до генералов КГБ, Rodina, 15 maja 2022, ISBN 978-5-04-377395-1 [dostęp 2022-12-18] (ros.).
- ↑ Migdał 1929 ↓, s. 21-22.
- ↑ Odziemkowski 1998 ↓, s. 31.
- ↑ Piłsudski i Tuchaczewski 1989 ↓, s. 97.
- ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 64.
Bibliografia
edytuj- Roman Bober: Zarys historji wojennej 1-go pułku Strzelców Podhalańskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
- Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
- Stanisław Harasymow: Zarys historii wojennej 32-go pułku piechoty. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
- Otton Laskowski (red.): Encyklopedia wojskowa. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, 1931.
- Ludwik Migdał: Zarys historii wojennej 2-go pułku Strzelców Podhalańskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
- Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
- Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
- Józef Piłsudski, Michaił Tuchaczewski: Rok 1920. Pochód za Wisłę. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1989. ISBN 83-218-0777-1.
- Władysław Sikorski: Nad Wisłą i Wkrą. Studium do polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Lwów – Warszawa: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Reprint: Wydawnictwo 2 Kolory, 2015. ISBN 978-83-64649-16-5.
- Stanisław Szeptycki: Front Litewsko-Białoruski; 10 marca 1919 – 30 lipca 1920. Warszawa: Wydawnictwo 2 Kolory; Fundacja Patriotyczna Serenissima, 2016. ISBN 978-83-64649-19-6.
- Marek Tarczyński (red.): Bitwa Warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne. Warszawa: Rytm, 1996. ISBN 83-86678-37-2.
- Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.