Biały Dunajec (wieś)
Biały Dunajec (gor. Bioły Donajec[4])– wieś podhalańska w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie tatrzańskim, na wysokości 660–950 m n.p.m., siedziba gminy Biały Dunajec.
| wieś | |
 Dworzec kolejowy w Białym Dunajcu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
660–950 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2022) |
5180[2] |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
34-425[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KTT |
| SIMC |
0417444 |
Położenie na mapie gminy Biały Dunajec  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tatrzańskiego  | |
 49°22′49″N 20°00′47″E/49,380278 20,013056[1]
| |
Biały Dunajec składa się z następujących ulic: Jana Pawła II, Krajowe, Gliczarowska, Za Torem, Kościuszki, Witosa, Miłośników Podhala, gen. Galicy, Piłsudskiego, Batorego, Skupniowej. Najniżej położona, najstarsza część wsi nosi do dzisiaj historyczną nazwę „Sołtystwo”, natomiast wierchowe części Białego Dunajca to: Tatary, Dańkowe, Gile i Stołowe.
Przez Biały Dunajec przepływa górska rzeka o tej samej nazwie. Przez miejscowość przechodzi też łącząca Kraków z Zakopanem droga krajowa nr 47, będąca częścią Zakopianki.
Wieś królewska, położona w drugiej połowie XVI wieku w powiecie sądeckim województwa krakowskiego, należała do tenuty nowotarskiej[5]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.
Części wsi
edytujIntegralne części wsi Biały Dunajec[6][7]
- przysiółki
- Gile, Kuny, Leszczyny. Stołowe, Tatary
- części wsi
- Błękowie, Capace, Czachrowie, Dańkowe, Dzierżęgi, Floryny, Ganderowie, Janowie, Jurasy, Koślówka, Króle, Kubancy, Kubusie, Lichaje, Maciaty, Michaliczki, Pańszczyki, Parowie, Sołtystwo, Stachowcy, Stos, Strachoty, Szyposie, Śliwy, Świdry, Wojtanki, Zoniowie
Historia
edytujNajdawniejsza historyczna wzmianka o Białym Dunajcu pochodzi z 1564 r., kiedy to lustratorzy dóbr królewskich wymienili tę osadę jako nową, w której było sześciu kmieci. Akt lokacyjny Białego Dunajca został wystawiony 15 lat później – 23 lutego 1579 r. Zasadźcą wsi osadzonej na prawie niemieckim został kmieć Jędrzej Pawlik, który był też pierwszym sołtysem. Po nim funkcję sołtysa pełnili jego potomkowie, którzy za udział w wojnach na kresach Rzeczypospolitej (m.in. z Rosją za króla Stefana Batorego, czy z Turcją za króla Zygmunta III Wazy) zostali nobilitowani i uzyskali nazwisko Pawlikowski. W XVII wieku obszar wsi Biały Dunajec sięgał wierzchołków Tatr. Podstawą utrzymania białodunajczan była hodowla owiec (w 1692 r. naliczono ich 2 tys.sztuk).
W czasie rozbiorów jako część Galicji, Biały Dunajec trafił pod panowanie Austrii. W 1809 r. na licytacji Biały Dunajec i osiem innych wsi oraz rozległe terytoria tatrzańskie, zostały sprzedane Tomaszowi Uznańskiemu. Podczas autonomii galicyjskiej w 1865 r., ustawą Sejmu Krajowego utworzono samorząd gminny. Kadencja wójta i rady trwała wówczas 5 lat. Już wtedy gmina białodunajecka miała własny herb przedstawiający na błękitnym tle poziomo ułożoną białą rybę a nad nią trzy złote gwiazdy sześcioramienne ułożone trójkątnie. 27 listopada 1873 r. w Białym Dunajcu urodził się Andrzej Galica. Jego pomnik znajduje się przy Urzędzie Gminy w Białym Dunajcu. W 1884 r. galicyjska C. K. rada szkolna krajowa zorganizowała w Białym Dunajcu filialną szkołę, która mieściła się w prywatnym domu, dzierżawionym na cele oświatowe. W 1889 r. białodunajczanie przystąpili do budowy własnej szkoły. Zlokalizowana ona jest w dolnej części wsi i nosi imię Kazimierza Wielkiego. W 1910 r. wybudowano drugi budynek szkolny, w górnej części wsi, noszący imię św. Jadwigi Królowej Polski. W 1902 r. została założona ochotnicza straż pożarna. W latach 1913–1914 w pensjonacie Teresy Skupień mieszkał Włodzimierz Lenin.
W 1919 r. wybudowano fabrykę tektury korzystającą z energii z turbin wodnych napędzanych siłami potoku Biały Dunajec. W latach 20. XX w. powstał też młyn walcowo-turbinowy. Jeżeli chodzi o administrację kościelną, to Biały Dunajec należał początkowo do parafii nowotarskiej a później do Szaflar. Pod koniec XIX w. białodunajczanie podjęli starania o budowę kościoła. Zostały one uwieńczone powodzeniem dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego, kiedy to wybudowano kościół oraz ustanowiono w 1938 r. samodzielną parafię pw. Matki Bożej Królowej Aniołów. Górna część Białego Dunajca (ul. Batorego, ul. gen. Galicy, ul. Miłośników Podhala, ul. Piłsudskiego, ul. Skupniowa i Stołowe) należy do parafii Poronin od samego początku jej istnienia (1834).
11 listopada 1943 roku Niemcy przeprowadzili akcję odwetową za działalność oddziału partyzanckiego Władysława Duszy "Szaroty". Podczas akcji aresztowano Zofię i Stanisława Majerczyków z przysiółka "Stołowe"[8].
W latach 50. XX w. nastąpiła elektryfikacja wsi. W latach sześćdziesiątych wybudowano dom nauczyciela i ośrodek zdrowia. W 1964 r. założono urząd pocztowy, a od 1973 r. Biały Dunajec jest siedzibą filii banku spółdzielczego. W latach 90. XX w. wieś została zwodociągowana, skanalizowana i przeprowadzono telefonizację na szeroką skalę. W 2006 r. wybudowano Gminną Halę Sportową.
W Białym Dunajcu znajduje się jedno z ujęć wód termalnych o wyjątkowo wysokiej w skali Polski temperaturze – Biały Dunajec PGP-2 o temperaturze 86 °C i zasobności 400 m³/h, jak również ujęcie Biały Dunajec PAN-1 o zasobach 200 m³/h i temperaturze 82 °C[9].
Zabytki
edytujObiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[10].
- Dom Lenina, ul. Piłsudskiego 9.
Osoby związane z miejscowością
edytujZobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 4937
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 26 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Andrzej Stopka, Sabała, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 72, Cytat: W Biołym Donajcu znowu pyto hłopa,[...] (pol.).
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 97.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Zbigniew Sikora, Krwawy ślad: nieznani bohaterowie Podhala, 2014.
- ↑ Józef Chowaniec: Obieg wody w skali regionalnej Tatr i Podhala ze szczególnym uwzględnieniem fazy podziemnej. W: Z badań hydrologicznych w Tatrach. Joanna Pociask-Karteczka (red.). Zakopane: Tatrzański Park Narodowy, 2013, s. 63-70. ISBN 978-83-61788-63-8.
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2024-01-01].