Białozór

Białozór
	Falco rusticolus
	Linnaeus, 1758
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sokołowe
Rodzina	sokołowate
Podrodzina	sokoły
Plemię	Falconini
Rodzaj	Falco
Gatunek	białozór
Synonimy
	Falco gyrfalco Linnaeus, 1758; Falco albidus Forster, 1817; Falco Islandus Brünnich, 1764; Falco candicans J.F. Gmelin, 1788; Falco obsoletus J.F. Gmelin, 1788; Hierofalco uralensis Menzbier & Severtsov, 1882; Hierofalco Grebnitzkii Severtsov, 1885; Falco rusticolus alascanus Swann, 1922; Falco swarthi L. Miller, 1927;
	Falco gyrfalco Linnaeus, 1758; Falco albidus Forster, 1817; Falco Islandus Brünnich, 1764; Falco candicans J.F. Gmelin, 1788; Falco obsoletus J.F. Gmelin, 1788; Hierofalco uralensis Menzbier & Severtsov, 1882; Hierofalco Grebnitzkii Severtsov, 1885; Falco rusticolus alascanus Swann, 1922; Falco swarthi L. Miller, 1927;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; tylko w sezonie lęgowym siedliska całoroczne poza sezonem lęgowym (kreskowana linia – maksymalny zasięg osobników zalatujących)
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Białozór^[4], sokół norweski (Falco rusticolus) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae), największy przedstawiciel rodzaju Falco.

Występowanie

To gatunek arktyczny osiadły lub częściowo wędrowny, na niektórych obszarach koczujący^[5]. W sezonie lęgowym zasiedla arktyczną część Eurazji i Ameryki Północnej. Gnieździ się na Półwyspie Skandynawskim, Islandii, w północnej Finlandii, Rosji, na Alasce, w północnej Kanadzie i na Grenlandii. Zimę część populacji spędza na południe od zasięgu letniego, ale zwykle powyżej 52°N^[6].

Do Polski zalatuje sporadycznie (do 2020 roku stwierdzony 17 razy, ostatnio w 2002 i 2020 roku)^[7] z lęgowisk leżących na północy Europy. Za każdym razem stwierdzano pojedyncze osobniki. Miało to miejsce od sierpnia do listopada i w styczniu, marcu oraz pierwszej połowie kwietnia. Był spotykany w różnych częściach kraju, zarówno na Wybrzeżu, jak i w centrum czy na pogórzu^[8].

Systematyka

Obecnie zwykle traktuje się Falco rusticolus jako gatunek monotypowy^[5]^[9]^[10], ale jego taksonomia jest skomplikowana – tworzy wiele form polimorficznych, które niekiedy uznawano za podgatunki^[9], a niektóre nawet za osobne gatunki.

Wyróżniano m.in. następujące podgatunki:

Falco rusticolus candicans – w okolicach arktycznych Ameryki Północnej i wschodniej Azji; duży i niekiedy prawie biały
Falco rusticolus islandus – na terenie Islandii; popielaty na grzbiecie
Falco rusticolus rusticolus – w Laponii, północnej Skandynawii i północnych obszarach Rosji
Falco rusticolus intermedius – za Uralem
Falco rusticolus grebnitzkii – w północnej Azji; bardziej brązowy, ciemniejszy
Falco rusticolus altaicus – w górach Ałtaju.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Białozór w locie

Obie płcie ubarwione jednakowo, ale samica jest wyraźnie większa. Wśród sokołów oprócz rozmiarów wyróżnia się największą zmiennością ubarwienia – występują trzy odmiany barwne: biała, ciemno plamkowana, z ciemnymi końcami skrzydeł; jasnoszara o piórach z białymi brzegami; ciemnoszara z piórami o jaśniejszych brzegach, ciemnobrązową głową z jasnymi podłużnymi pręgami, szarym lub szarobrązowym z niebieskawym nalotem grzbietem, szaro plamkowanym spodem. Upierzenie zmienia się wraz z szerokością geograficzną – ptaki z najbardziej północnego areału są prawie zupełnie białe ze skąpymi czarnymi plamkami, a południowe populacje mają brązowy lub łupkowoszary wierzch. Na policzku słabo zaznaczony ciemniejszy „wąs”, u odmiany białej w ogóle niewidoczny. U wszystkich odmian spód ciała plamkowany lub kreskowany. Nogi i woskówka na dziobie żółte. Szyja i ogon krótkie. W locie charakterystyczna sylwetka o długich i ostro zakończonych skrzydłach. Może przez to przypominać samicę jastrzębia, choć przeczą temu dłuższe i bardziej zaostrzone skrzydła. Młode ptaki są zwykle ciemniejsze, brunatnoszare, i mocniej kreskowane od spodu.

Rozmiarami zbliżony do myszołowa. Od sokoła wędrownego różni go bardziej masywna sylwetka. W locie widoczne są szersze u nasady i słabiej zaostrzone skrzydła oraz szerszą nasadę ogona. Jednak ze względu na wielkość łatwy do rozpoznania.

Upierzenie północnoamerykańskie

Wymiary średnie^[8]

długość ciała z dziobem i ogonem: ok. 50–60 cm
rozpiętość skrzydeł: 110–135 cm
długość ogona: 18,5–24,5 cm

Masa ciała^[8]

samica: ok. 1200–2150 g
samiec: ok. 950–1450 g

Biotop

Arktyczna tundra, tereny górzyste tajgi, lasotundra, skaliste polarne wybrzeża, nadmorskie klify, hale, turnie, zwłaszcza w okolicach urwistych brzegów rzek.

Niektóre osobniki zimą pozostają na lęgowiskach, pozostałe koczują na terenach bardziej południowych, szczególnie preferując wybrzeża mórz.

Okres lęgowy

Toki

Drapieżniki te łączą się w trwałe pary, które mogą przetrwać wiele sezonów, być może są sobie wierne całe życie. Okres lęgowy rozpoczyna się na początku kwietnia lub w maju.

Gniazdo

Pisklę białozora

Rzadziej gnieździ się na półce skalnej pod nawisem, gołej ziemi, a częściej na drzewie. Zajmuje konstrukcje lęgowe innych ptaków krukowatych i drapieżnych, np. kruków, myszołowów włochatych i orłów przednich. Często gniazduje w koloniach arktycznych ptaków morskich lub w miejscach żerowania pardw.

Jaja

Jajo z kolekcji muzealnej

W zniesieniu przeważnie 3 lub 4 jaja^[6] o kremowej barwie z obfitymi, rdzawymi plamkami.

Wychowywanie młodych

Głównie samica zajmuje się wysiadywaniem jaj. Zajmuje jej to 34–36 dni^[6]. Młode opuszczają gniazdo po 46–49 dniach.

Pożywienie

Głównym pokarmem białozorów są kuropatwy, cietrzewie, pardwy i kaczki. Na niektórych obszarach chwyta w większości alczyki, lemingi lub zające polarne i inne małej wielkości ssaki. Poluje latając nisko nad ziemią, aby wypłoszyć ofiarę. Może też chwytać ofiary z ziemi lub na wodzie. Nie pogardzi też napotkaną padliną.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje białozora za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). W 2021 roku liczebność światowej populacji wstępnie szacowano na 12 600 – 55 300 dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny. Do głównych zagrożeń dla gatunku należy wybieranie jaj i piskląt z przeznaczeniem na rynek sokolniczy, oraz nielegalne polowania, w mniejszym stopniu także zakłócanie lęgów przez turystów^[3].

W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową^[11].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Falco rusticolus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ D. Lepage: Gyrfalcon Falco rusticolus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-26]. (ang.).
↑ ^a ^b Falco rusticolus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Falconinae Leach, 1820 - sokoły. Wersja: 2019-04-14. [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-09-01].
↑ ^a ^b Species account: Gyrfalcon Falco rusticolus. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. 2023. [dostęp 2023-02-26]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal (red.): Handbook of the Birds of the World. T. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 274. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).
↑ Komisja Faunistyczna. Raport nr 37. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2020. „Ornis Polonica”. 62, s. 113–148, 2021.
↑ ^a ^b ^c Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
↑ ^a ^b Gyrfalcon (Falco rusticolus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-25)]. (ang.).
↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Seriemas, falcons. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-09-01]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Falco rusticolus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[avibase-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ D. Lepage: Gyrfalcon Falco rusticolus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-26]. (ang.).

[iucn-3] Falco rusticolus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-4] Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Falconinae Leach, 1820 - sokoły. Wersja: 2019-04-14. [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-09-01].

[gr-5] Species account: Gyrfalcon Falco rusticolus. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. 2023. [dostęp 2023-02-26]. (ang.).

[HBW-6] J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal (red.): Handbook of the Birds of the World. T. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 274. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).

[kf2020-7] Komisja Faunistyczna. Raport nr 37. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2020. „Ornis Polonica”. 62, s. 113–148, 2021.

[radziszewski-8] Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.

[ibc-9] Gyrfalcon (Falco rusticolus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-25)]. (ang.).

[ioc-10] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Seriemas, falcons. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-09-01]. (ang.).

[11] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]