Bantam BRC

Bantam BRC-40
	; Bantam BRC-40
Producent	American Bantam
Okres produkcji	1940–1943
Miejsce produkcji	Butler
Następca	Willys MB (w armii)
	Dane techniczne
Segment	samochód terenowy
Typy nadwozia	otwarte
Silniki	gaźnikowy R4, 1835 cm³, 48 KM
Napęd	4x4
Długość	3240 mm
Szerokość	1430 mm
Wysokość	1780 mm (z dachem)
Rozstaw osi	2020 mm (79,5 cala)
Masa własna	950 kg
Zbiornik paliwa	38 l
Liczba miejsc	4
	Dane dodatkowe
Pokrewne	Willys MB
Konkurencja	Ford GP; GAZ-64
	Multimedia w Wikimedia Commons

Bantam BRC – samochód osobowo-terenowy konstrukcji amerykańskiej z okresu II wojny światowej, skonstruowany w 1940 roku, pierwowzór jeepa. Zbudowany w stosunkowo niewielkiej liczbie 2642 egzemplarzy, w kilku wersjach, używany był przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR. Podstawowa wersja modelu to BRC-40 (ang. Bantam Reconnaissance Car 40).

Historia projektu

W związku z przygotowaniami Stanów Zjednoczonych do wojny, amerykański Departament Wojny w lipcu 1940 roku ogłosił przetarg na lekki samochód wojskowy, do celów rozpoznawczych, łącznikowych i innych, klasyfikowany jako samochód ciężarowy o ładowności ćwierć tony i napędzie na cztery koła (truck, ¼ ton, 4x4). Już wcześniej, 27 maja 1940, Komitet Techniczny Uzbrojenia zaakceptował specyfikację samochodu, przewidującą m.in. napęd na cztery koła, proste otwarte nadwozie o obrysie zbliżonym do prostokątnego, trzy siedzenia (tylne podwójne), rozstaw osi 80 cali (2032 mm) i kół 47 cali (1194 mm), oraz masę do 590 kg^[1]. Wartość przetargu wynosiła 175 000 dolarów. Z uwagi na wysokie wymagania oraz bardzo krótki termin – 49 dni na dostarczenie prototypu i 75 dni na zbudowanie serii 70 pojazdów, tylko dwie ze 135 zapytanych amerykańskich firm samochodowych wyraziły zainteresowanie uczestnictwem – American Bantam Car i Willys-Overland^[1].

American Bantam Car z Butler w Pensylwanii był małym producentem samochodów, nękanym kłopotami finansowymi, lecz dostrzegł dla siebie szanse w przetargu^[1]. Bantam otrzymał specyfikację warunków przetargu 17 lipca, po czym niezwłocznie zaangażował niezależnego konstruktora z Detroit Karla Probsta jako głównego projektanta samochodu^[1]. Jeszcze w drodze do Butler, Probst zamówił osie napędowe i skrzynkę rozdzielczą napędu z dwustopniowym reduktorem w zakładach Spicer w Toledo. Probst przybył na miejsce 18 lipca 1940, a wstępny projekt był gotowy już następnego dnia^[1]. Napęd samochodu stanowił czterocylindrowy silnik benzynowy Continental BY-4112 o pojemności skokowej 1835 cm³ i mocy 48 KM^[1]. Osie napędowe pochodziły z samochodu Studebaker Champion, z przegubami Spicer. Konstruktorzy zdecydowali jednak zignorować limit masy, uznając go za niemożliwy do wypełnienia i przewidując masę 841 kg (ostatecznie prototyp ważył 922 kg)^[1]. Oferta Bantama została złożona 22 lipca, zaś 5 sierpnia zwyciężyła w przetargu, pokonując ofertę Willysa dzięki temu, że Bantam oferował zbudowanie prototypu w ciągu 49 dni, a Willys – aż 120 dni^[1].

Firma Bantam ukończyła prototyp samochodu dokładnie na czas, dostarczając go 23 września, na własnych kołach, do odległego o 275 km centrum testowego Camp Holabird (do tej pory zdołał on przejechać tylko 250 km)^[1]. Ciężkie 30-dniowe testy wytrzymałościowe, podczas których przejechał 5800 km, wypadły pozytywnie, a ujawniane awarie, w tym pęknięcie ramy, zdołano szybko usuwać (niesprawność dłuższa niż 24 godziny powodowałaby dyskwalifikację samochodu)^[1]. Przedstawiciele wojska byli pod wrażeniem możliwości terenowych samochodu. 27 października Bantam był prezentowany Komisji Broni Pancernej w Forcie Knox^[1]. Pierwszy prototyp samochodu Bantama określany był jako model „pilotowy” (Bantam pilot model)^[1].

Produkcja

Po prototypie firma Bantam zbudowała 70 samochodów przedseryjnych, oznaczonych jako Bantam Model 60 lub Mk II^[2], znanych też w literaturze jako BRC-60^[1]. Główną różnicę wizualną stanowiło zastąpienie zaokrąglonych wytłaczanych błotników, pochodzących z samochodu osobowego Bantam, przez błotniki z panelu blachy wygiętego pod kątem prostym, oraz szersze wycięcia wejściowe w burtach^[1]. Podobnie jak w prototypie, miały one zwężającą się maskę z zaokrągloną kratą atrapy chłodnicy, z tym że otrzymały także prętowe osłony reflektorów, częściowo zagłębionych w błotnikach^[2]. Na życzenie armii, osiem samochodów wyposażono doświadczalnie w mechanizmy skrętu wszystkich kół^[2].

Jeszcze przed dostawą samochodów przedseryjnych Bantam otrzymał zamówienie armii amerykańskiej na budowę serii 1350 ulepszonych samochodów, a następnie jeszcze 72, z tego 22 ze wszystkimi kołami skrętnymi^[3]. Seryjne samochody oznaczono jako BRC-40 (1940, Bantam Reconnaissance Car – Samochód Rozpoznawczy Bantam). Zmienił się ich wygląd – główną różnicą była preferowana przez armię płaska, szersza maska silnika, z płaską kratą osłony chłodnicy, na wzór opracowanych równolegle samochodów Ford GP. Reflektory pozostały jednak montowane na błotnikach, częściowo w nich zagłębione. Oprócz umieszczenia reflektorów, główną różnicą wizualną wobec Fordów GP i Willysów pozostały prostokątne błotniki przednie, z zaokrąglonym rogiem. Zbiornik paliwa przeniesiono z tylnej części pojazdu pod siedzenie kierowcy^[2]. Szyba przednia stała się solidniejsza, dzielona na dwie^[2]. Cenę samochodów udało się obniżyć z 1123 dolarów za pierwsze 500 sztuk do 938 dolarów^[1].

Samochody tej klasy w USA nie były co do zasady przewidziane jako pojazdy bojowe, lecz BRC mógł przenosić uzbrojenie w postaci wielkokalibrowego karabinu maszynowego 12,7 mm (.50 cala) Browning M2HB na podstawie słupkowej montowanej centralnie do podłogi między przednimi siedzeniami, podobnie jak w późniejszych standardowych jeepach^[2].

W związku z wyborem Willysa MB jako standardowego samochodu terenowego, Bantam nie otrzymał już dalszych zamówień armii amerykańskiej na samochody, a tylko na 10 000 przyczep do jeepów^[4]. Jedynie wyprodukowano ograniczoną liczbę samochodów dla odbiorców zagranicznych – w 1941 roku zbudowano na zamówienie brytyjskie 1001 pojazdów BRC-40, a w 1943 roku jeszcze 150 (pierwotnie zamówione przez Jugosławię)^[3]. Łącznie, nie licząc prototypu, zbudowano 2642 samochody^[a]. Jeden samochód został zmontowany przez znaną z produkcji taksówek firmę Checker Cab Company w Kalamazoo, lecz nie uruchomiono tam ostatecznie produkcji^[2].

Samochody te, oprócz armii amerykańskiej i brytyjskiej, używane były w ramach dostaw z programu lend-lease przez armię radziecką, począwszy od walk pod Moskwą jesienią 1941 roku^[4]. ZSRR otrzymał 531 samochodów BRC-40, z tego 500 przed końcem 1942 roku^[5]. Według innych publikacji, do ZSRR trafiło ogółem 808 samochodów, z czego około 530 otrzymała Armia Czerwona, a pozostałe używano przez inne służby (np. po adaptacji na samochody pożarnicze)^[6]. Bantam był w ZSRR nazywany potocznie „bantikiem”^[6]. Kilkanaście lub więcej samochodów Bantam trafiło poprzez ZSRR lub z późniejszych dostaw UNRRA do ludowego Wojska Polskiego i polskich instytucji państwowych^[7]^[8].

Wpływ na inne konstrukcje

Druga firma, która wzięła udział w przetargu – Willys-Overland, nie miała jeszcze w chwili przetargu swojego projektu samochodu, a ofertę złożyła w oparciu o analizę kosztów i potrzebnego czasu. Pomimo przegranej, rozpoczęła jednak na własne ryzyko projektowanie i budowę prototypu. Chcąc uzyskać jak najlepsze samochody, amerykański Korpus Kwatermistrzowski (QMC) przekazał plany prototypu Bantama firmom Willys i Ford do wykorzystania w swoich projektach, zapoznawały się one również z prototypem podczas testów (pomimo protestów Bantama argumentowano, że armia zapłaciła za opracowanie projektu i może go pokazywać, komu chce)^[9]. Pierwszy prototyp samochodu terenowego Willys Quad, podobny do Bantama i pokrewny konstrukcyjnie, dostarczono 11 listopada 1940. Wykorzystywał on te same osie i skrzynkę rozdzielczą firmy Spicer, lecz dzięki mocniejszemu silnikowi własnej konstrukcji, prototyp Willysa miał lepsze osiągi i w konsekwencji stał się podstawą do zamówionego przez armię modelu Willys MA (1500 sztuk), a następnie produkowanego w wielkiej liczbie tzw. standardowego jeepa Willys MB^[9]. Warto zaznaczyć, że w kawalerii zmechanizowanej USA podczas II wojny światowej, zwłaszcza jej oddziałach rozpoznawczych, potoczna nazwa „bantam” była powszechnie używana także dla określania jeepów Willysa^[10].

W październiku 1940 armia amerykańska nakłoniła także zakłady Forda do wzięcia udziału w konstruowaniu samochodu terenowego. 23 listopada 1940 Ford przedstawił swój prototyp Ford Pygmy, również czerpiący z projektu Bantama (z nowości, wprowadził on m.in. szeroką i płaską maskę, zaadaptowaną później ze zmianami dla Bantama BRC-40 i standardowego jeepa Willys MB)^[9]. Armia zamówiła 1500 samochodów Ford GP, po czym ulokowała w zakładach Forda wielkoseryjną produkcję modelu GPW – licencyjnego Willysa MB^[9].

Określenie samochodu terenowego „jeep” zaczęło być podczas wojny utożsamiane z Willysem i firma ta wykorzystywała to w materiałach marketingowych. Na skutek skargi Bantama, w 1948 roku Federalna Komisja Handlu zakazała jednak Willysowi twierdzić, że jest twórcą jeepa, uznając, że idea skonstruowania jeepa powstała i została rozwinięta w firmie American Bantam, we współpracy z pewnymi oficerami Armii USA^[11]. Mimo to firma Bantam wkrótce zbankrutowała, a w 1950 roku Willys, produkujący nadal samochody terenowe swojej konstrukcji, zastrzegł następnie nazwę Jeep jako swoją markę^[11].

Pojawienie się samochodu Bantam zainspirowało także powstanie konstrukcji radzieckich samochodów terenowych – w styczniu 1941 roku władze zleciły konstruktorom fabryki GAZ skonstruowanie własnego samochodu na wzór Bantama, widzianego w prasie^[12]. Wbrew spotykanym niekiedy opiniom, powstała w wyniku tego konstrukcja GAZ-64 z marca 1941 roku nie była w żaden sposób oparta na samochodach amerykańskich (do których zresztą Rosjanie nie mieli jeszcze wtedy dostępu), jedynie zapożyczono ogólną koncepcję konstrukcyjną, formę nadwozia i zbliżone wymiary^[12]. Jego rozwinięciem był lepiej znany GAZ-67^[12].

Armia USA testowała w 1941 roku eksperymentalne niszczyciele czołgów na bazie BRC-40 z zamontowaną armatą M3 kalibru 37 mm. W modelu T2 armata z niską tarczą ochronną strzelała do przodu, w zakresie po 30° na boki, a w modelu T2E1 armata była zamontowana obrotowo w tylnej części, z polem ostrzału 360°, strzelając w normalnym położeniu do tyłu^[13]. Zbudowano 7 T2 i 11 T2E1, lecz uznano, że podwozie jest za lekkie dla armaty i działa następnie z nich zdemontowano^[13].

Dane techniczne

Wymiary i masy

Nadwozie: stalowe, otwarte, 4-miejscowe, mocowane na ramie prostokątnej
Długość: 3240 mm
Szerokość: 1430 mm
Wysokość: 1780 mm (z rozłożonym dachem)
Rozstaw osi: 2020 mm
Rozstaw kół przód/tył: 1206 / 1205 mm
Masa własna: 950 kg
Prześwit: 220 mm

Układ napędowy

Silnik: Continental BY-4112 – gaźnikowy, 4-suwowy, 4-cylindrowy rzędowy, dolnozaworowy, chłodzony cieczą, umieszczony podłużnie z przodu^[1]
Pojemność skokowa: 1835 cm³^[1]
Średnica cylindra x skok tłoka: 81 × 99 mm
Moc maksymalna: 48 KM przy 5400 obr./min
Maksymalny moment obrotowy: 11,1 kgf · m (109 Nm)
Stopień sprężania: 6,83:1
Układ zasilania silnika: gaźnik
Skrzynia biegów: przekładniowa mechaniczna 3-biegowa, skrzynka rozdzielcza napędu z dwustopniowym reduktorem terenowym
Napęd: na 4 koła (na przednie koła dołączany)

Zawieszenie

Zawieszenie przednie: zależne – oś sztywna, resory półeliptyczne
Zawieszenie tylne: zależne – oś sztywna, resory półeliptyczne
Hamulce: bębnowe
Ogumienie: 5,50x16 lub 6,00x16

Dane użytkowe

Prędkość maksymalna: 86 km/h
Zużycie paliwa: ok. 12 l/100 km
Pojemność zbiornika paliwa: 38 l
Zasięg po szosie: 315 km
Minimalny promień skrętu: 5,45 m

Główne źródło^[4]:

Uwagi

↑ Podaje się powszechnie liczbę 2642 egzemplarzy (np. Ware 2010 ↓, s. 28, Crismon 1983 ↓, s. 212), lecz podsumowanie zamówień w Ware 2010 ↓, s. 43–44, obejmuje 2643 samochody. Być może wśród nich był doliczony jeden zbudowany przez Checker.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Ware 2010 ↓, s. 14–21
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Crismon 1983 ↓, s. 211–214
↑ ^a ^b Ware 2010 ↓, s. 43–44
↑ ^a ^b ^c L. Kaszczejew, Dżipy SSzA: Willys MB, seria Wojennyje Maszyny nr 41, Kirow: 2000, s. 4–5 (ros.).
↑ Władimir Iwaszkiewicz. „Bantik” s kotorym zawiazali. „Poligon (Полигон)”. 8, s. 38–41, 2001. (ros.).
↑ ^a ^b Willys MB/Ford GPW. „Awtolegiendy SSSR i Socstran”. Nr 186, s. 10, 2016. Moskwa: DeAgostini. ISSN 2071-095X. (ros.).
↑ Tomasz Szczerbicki, Samochody osobowe i osobowo-terenowe Wojska Polskiego 1918-1950, Warszawa: Alma-Press, 2008, s. 143.
↑ Jan Tarczyński, Tomasz Szczerbicki. Samochody terenowe na ziemiach polskich. Warszawa: Wydawnictwo ZP, 2012. ISBN 978-83-63829-29-2, s. 140, 156.
↑ ^a ^b ^c ^d Ware 2010 ↓, s. 22–27
↑ Zaloga 2005 ↓, s. 12.
↑ ^a ^b Ware 2010 ↓, s. 39
↑ ^a ^b ^c Jewgienij Proczko: Wiezdiechody RKKA (Вездеходы РККА). Moskwa: 1998, s. 4-5, 13, seria: Armada. ISBN 5-85729-015-5. (ros.).
↑ ^a ^b Crismon 1983 ↓, s. 446

Bibliografia

Pat Ware: Military Jeep: 1940 onwards (Willys MB, Ford GPW, and Hotchkiss M201): enthusiasts’ manual. Sparkford: Haynes Publishing, 2010. ISBN 978-1-84425-933-5. (ang.).
Fred Crismon: U.S. Military Wheeled Vehicles. Motorbooks International, 1983, seria: Crestline. (ang.).
Steven Zaloga: Jeeps 1941-45. Osprey Publishing, 2005, seria: New Vanguard. 117. ISBN 1-84176-888-X. (ang.).

[5] Podaje się powszechnie liczbę 2642 egzemplarzy (np. Ware 2010 ↓, s. 28, Crismon 1983 ↓, s. 212), lecz podsumowanie zamówień w Ware 2010 ↓, s. 43–44, obejmuje 2643 samochody. Być może wśród nich był doliczony jeden zbudowany przez Checker.

[jeep14-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Ware 2010 ↓, s. 14–21

[cris-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Crismon 1983 ↓, s. 211–214

[jeep43-3] Ware 2010 ↓, s. 43–44

[dzipy-4] L. Kaszczejew, Dżipy SSzA: Willys MB, seria Wojennyje Maszyny nr 41, Kirow: 2000, s. 4–5 (ros.).

[6] Władimir Iwaszkiewicz. „Bantik” s kotorym zawiazali. „Poligon (Полигон)”. 8, s. 38–41, 2001. (ros.).

[awto-7] Willys MB/Ford GPW. „Awtolegiendy SSSR i Socstran”. Nr 186, s. 10, 2016. Moskwa: DeAgostini. ISSN 2071-095X. (ros.).

[8] Tomasz Szczerbicki, Samochody osobowe i osobowo-terenowe Wojska Polskiego 1918-1950, Warszawa: Alma-Press, 2008, s. 143.

[9] Jan Tarczyński, Tomasz Szczerbicki. Samochody terenowe na ziemiach polskich. Warszawa: Wydawnictwo ZP, 2012. ISBN 978-83-63829-29-2, s. 140, 156.

[jeep22-10] Ware 2010 ↓, s. 22–27

[CITEREFZaloga200512-11] Zaloga 2005 ↓, s. 12.

[jeep39-12] Ware 2010 ↓, s. 39

[gaz-13] Jewgienij Proczko: Wiezdiechody RKKA (Вездеходы РККА). Moskwa: 1998, s. 4-5, 13, seria: Armada. ISBN 5-85729-015-5. (ros.).

[cris446-14] Crismon 1983 ↓, s. 446

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]