Wikipedia

Banknoty Narodowego Banku Polskiego (1944–1947)

Banknoty Narodowego Banku Polskiego (1944–1947) – banknoty Narodowego Banku Polskiego denominowane w złotych i w jednym przypadku w groszach,

W ramach pierwszego po II wojnie światowej polskiego systemu monetarnego w obiegu pojawiły się 23 różne banknoty sygnowane przez Narodowy Bank Polski, w 10 nominałach. Tak częste emisje były konsekwencją zarówno walki z fałszerstwami jak i przyczyn niemających związku z gospodarką pieniężną, np. z chęci przekazania treści propagandowych[4].

Poza pierwszym nominałem 500-złotowym wszystkie banknoty NBP emisji 1944–1947 pozostawały w obiegu do wymiany pieniędzy z 30 października 1950 r[5].

„Emisja lubelska” (1944)

edytuj

24 sierpnia 1944 r. ogłoszono dekret PKWN upoważniający kierownika resoru gospodarki narodowej i finansów do wyemitowania za pośrednictwem Centralnej Kasy Skarbowej biletów na łączną sumę 1 mld. złotych sygnowanych przez, póki co nieistniejący, Narodowy Bank Polski[6]. Trzy dni później, 27 sierpnia 1944 r., wydrukowano obwieszczenie PKWN o wprowadzeniu w obieg odcinków na[6][7]:

  • 1 złoty (w obiegu od 18 września 1944 r.),
  • 2 złote (w obiegu od 28 września 1944 r.),
  • 5 złotych (w obiegu od 18 września 1944 r.)
  • 10 złotych (w obiegu od 26 sierpnia 1944 r.),
  • 20 złotych (w obiegu od 26 sierpnia 1944 r.),
  • 50 złotych (w obiegu od 26 sierpnia 1944 r.),
  • 100 złotych (w obiegu od 26 sierpnia 1944 r.),
  • 500 złotych (w obiegu od 14 września 1944 r.).

W istocie były to papiery o charakterze biletów skarbowych a nie banknotów, ponieważ wyszły z resoru skarbu, a nie z banku emisyjnego[6]. Dekret z 27 sierpnia 1944 głosił[6]:

(...) są zabezpieczone całym majątkiem państwowym i dochodami Skarbu Państwa (...)

Papiery te nazywano „emisją lubelską” w odróżnieniu od będących od 1940 r. w obiegu „banknotów krakowskich”, czyli emisji Banku Emisyjnego w Polsce[6]. Nazwa znaków pieniężnych wywodziła się od miasta Lublin, w którym na polecenie Józefa Stalina umieszczono siedzibę PKWN[8].

15 stycznia 1945 r. powołano do życia Narodowy Bank Polski, który uznał bilety wprowadzone w sierpniu poprzedniego roku za swoje banknoty, co pozwoliło „emisji lubelskiej” obiegać na ogólnych zasadach do października 1950 r[6].

Do dekretu z 6 stycznia 1945 o deponowaniu i wymianie banknotów Banku Emisyjnego w Polsce, „emisja lubelska” funkcjonowała w obiegu równolegle z banknotami okresu okupacji niemieckiej, które wycofano z dniem 10 stycznia 1945 r. (ostatecznie 28 lutego 1945 r.), po kursie 1:1, przy następujących ograniczeniach[6]:

  • prawo przysługiwało jedynie osobie fizycznej od 18. roku życia,
  • maksymalną kwotę określono na 500 złotych,
  • prawa do wymiany, nie przysługiwało Volksdeutschom, obywatelom Rzeszy, oraz zdrajcom Narodu Polskiego[9],
  • osobom prawnym przysługiwały wyższe limity, które były określane indywidualnie przez ministra skarbu albo komisarza wojewódzkiego (np. do 2 tys. złotych dla małego zakładu rzemieślniczego) – wielu osobom prawnym odmawiano jakiejkolwiek wymiany.

Nadwyżki posiadanej gotówki należało składać do depozytu do 1 marca 1945 r., co potwierdzano kwitami depozytowymi. Zdeponowane pieniądze krakowskie miały być wykorzystane w rokowaniach pokojowych z Niemcami, ale już w 1946 r. zdecydowano o możliwości zamiany kwitów depozytowych na papiery Premiowej Pożyczki Odbudowy Kraju[6][10].

Dekret z 6 stycznia 1945 r. doprowadził do istotnego zmniejszenia ilości pieniądza. Obiegająca w styczniu 1945 r. kwota ponad 10 mld złotych Banku Emisyjnego w Polsce została zastąpiona przez 4 mld „emisji lubelskiej” oraz 1 mld w kwitach depozytowych. 5 mld złotych Generalnego Gubernatorstwa pozostało w rękach dotychczasowych posiadaczy jako bezwartościowe papiery[6].

W województwie białostockim, niebędącym w okresie 1941–1944 częścią Generalnego Gubernatorstwa a Okręgiem Białostockim podległym administracyjnie pod Prusy Wschodnie, już 20 listopada 1944 r., mocą odrębnego dekretu, „emisja lubelska” stała się wyłącznym środkiem płatniczym, po wymianie z marki niemieckiej w stosunku 1:1[6]. Przewidywał on wymianę kwoty 300 marek na osobę[11]. Nadwyżkę pieniędzy oddawano do depozytu w organach wymiany. Wymiana marek rozpoczęła się od 30 października do 20 listopada ale z powodu wyzwolenia Powiatu suwalskiego, została przedłużona do 30 listopada. W całym tym okresie w Okręgu Białostockim w wymieniono ponad 18,89 milionów marek z ok. 600–700 milionów marek[11].

Do dnia 14 lutego 1945 r. oprócz złotówki, prawnym tymczasowym środkiem płatniczym był rubel radziecki, który był wycofywany z obiegu od 15 stycznia 1945 roku po kursie 1:1[9]. Późniejsze użytkowanie rubla groziło karą grzywny do kwoty 1 miliona złotych[10].

29 lutego 1945 r. do obiegu wprowadzono banknot o nominale 50 groszy zaliczany do tej samej „lubelskiej” emisji[12].

Pierwsze banknoty „emisji lubelskiej”, zaprojektowane przez sowieckiego artystę grafika Iwana Iwanowicza Dubasowa, wydrukowano w Moskwie w państwowych zakładach GOZNAK[1]. Były zaopatrzone w błędną klauzulę prawną[1]:

przyjmowanie we wszystkich wypłatach jest obowiązkowym, fałszowanie będzie karane zgodnie z prawem

Jedynie banknot 50-groszowy nie posiadał pełnej klauzuli[1].

Wraz z wyzwalaniem kolejnych części okupowanego terytorium zwiększało się zapotrzebowanie na nowe pieniądze. Druk emisji 1944 (tzw. „lubelskiej”) przenoszono stopniowo do Polski, początkowo do Krakowa, a następnie do Łodzi. Klisze, farby i papier banknotowy sprowadzano jednak z drukarni moskiewskiej[1]. Poprawiono klauzulę prawną[1]:

przyjmowanie we wszystkich wypłatach jest obowiązkowe, fałszowanie będzie karane zgodnie z prawem

pozostawiając bez zmian szatę graficzną[1]. Z powodu tej korekty w kolekcjonerstwie „emisja lubelska” dzieli się na dwie serie[1]:

  • I – „...obowiązkowym”
  • II – „...obowiązkowe”.

Wszystkie „banknoty lubelskie”, poza 500-złotówką wycofaną 16 grudnia 1946 r. (w banku do 16 marca 1947 r[13].), były w obiegu do wymiany pieniędzy z 30 października 1950 r[5].

Seria I

edytuj

Banknoty obiegowe

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
50 groszy    
1 złoty    
2 złote    
5 złotych    
10 złotych    
20 złotych    
50 złotych    
100 złotych    
500 złotych    

Wzory

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
50 groszy    
1 złoty    
2 złote    
   
100 złotych    
500 złotych    

Seria II

edytuj

Banknoty obiegowe

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
2 złote    
5 złotych    
10 złotych    
20 złotych    
50 złotych    
100 złotych    
500 złotych    

Wzory

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
5 złotych    
   
10 złotych    
20 złotych    
   
50 złotych    
   
100 złotych    
500 złotych    

Fałszerstwa

edytuj

Z powodu licznych fałszerstw Narodowy Bank Polski pod koniec 1946 r. zdecydował się na wycofanie z obiegu „lubelskiej” 500-złotówki[5]. Przykład fałszerstwa z epoki przedstawiono poniżej:

Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
500 złotych    

Emisja uzupełniająca (1945)

edytuj

1 września 1945 r. wprowadzono do obiegu banknot o nominale 1000 złotych z datą emisji 1945. Papier ten był uzupełnieniem nominałowym „emisji lubelskiej”[14]. W rzeczywistości banknot został wprowadzony do obiegu z wyprzedzeniem ogłoszenia w Monitorze Polskim[15]. Autorem projektu pierwszej w pełni obiegowej polskiej 1000-złotówki był Ryszard Kleczewski – szef działu banknotowego w zorganizowanej tymczasowo PWPW w Łodzi, a przed II wojną światową – twórca „pięknej Kasztelanki”, czyli banknotu pięciozłotowego Banku Polskiego z datą emisji 2 stycznia 1930 r[3].

Znane są liczne fałszerstwa tego banknotu[15].

Banknot obiegowy

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
1000 złotych    

Wzory

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
1000 złotych    

Emisja II (1946)

edytuj

15 stycznia 1946

edytuj

Z umieszczoną na banknotach datą 15 stycznia 1946 wprowadzono do obiegu dwa najwyższe nominały banknotów II emisji – taka nazwa dla tej grupy banknotów była używana w oficjalnych dokumentach NBP z tego okresu[5]. Były to[16]:

  • 500 złotych (wprowadzone 15 lipca 1946 r.)
  • 1000 złotych (wprowadzone 16 sierpnia 1946 r.).

Na rewersie umieszczono panoramy[17]:

Projektantem obydwu nominałów był prof. Wacław Borowski – twórca przedwojennej serii banknotów z 1936 r[18].

Banknoty obiegowe

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
500 złotych    
1000 złotych    

Wzory

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
500 złotych    
1000 złotych    

15 maja 1946

edytuj

W skład drugiej emisji NBP wchodziły również banknoty o niższych nominałach wyemitowane z datą 15 maja 1946 r[5]. Były to papiery[19]:

  • 1 złoty (wprowadzony 2 grudnia 1946 r.),
  • 2 złote (wprowadzone 15 marca 1947 r.),
  • 5 złotych (wprowadzone 15 lutego 1948 r.),
  • 10 złotych (wprowadzone 18 sierpnia 1948 r.),
  • 20 złotych (wprowadzone 1 lipca 1948 r.)
  • 50 złotych (wprowadzone 22 września 1947 r.),
  • 100 złotych (wprowadzone 2 grudnia 1946 r.).

Nominały od 1 złotego do 10 złotych zaprojektował Ryszard Kleczewski, a 20-, 50- i 100-złotówkę – Wacław Borowski[18].

Banknoty obiegowe

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
1 złoty    
2 złote    
   
5 złotych    
10 złotych    
20 złotych    
   
50 złotych    
100 złotych    

Wzory

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
1 złoty    
2 złote    
5 złotych    
10 złotych    
20 złotych    
50 złotych    
100 złotych    

Emisja III – 15 lipca 1947

edytuj

Z umieszczoną datą 15 lipca 1947 r. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu trzecią, ostatnią przed zmianą z 30 października 1950 r., emisję swoich banknotów[5]. Były to jedynie 4 nominały[20]:

  • 20 złotych (wprowadzone 11 czerwca 1949 r.),
  • 100 złotych (wprowadzone 21 lutego 1949 r.),
  • 500 złotych (wprowadzone 20 stycznia 1949 r.) oraz
  • 1000 złotych (wprowadzone 1 grudnia 1948 r.).

Cała emisja była autorstwa prof. Wacława Borowskiego[18].

Banknoty obiegowe

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
20 złotych    
100 złotych    
500 złotych    
1000 złotych    

Wzory

edytuj
Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
20 złotych    
100 złotych    
500 złotych    
1000 złotych    

Banknot niewprowadzony do obiegu

edytuj

Banknot 100-złotowy III emisji doczekał się również całkowicie zmienionej kolorystycznie wersji – z datą emisji 1 lipca 1948 r. Przygotowywano ją do druku w 1950 r., z czego jednak ostatecznie zrezygnowano z powodu wymiany pieniędzy z 30 października 1950 r[21].

Nominał Awers banknotu Rewers banknotu
100 złotych    

Ciekawostki

edytuj
  • Ponoć pierwsza partia banknotów emisji 1944, która była drukowana w Moskwie przez GOZNAK po tym, jak przyleciała z Moskwy do Lublina, została natychmiast odesłana z powrotem, ponieważ zawierała zbyt wiele błędów i rusycyzmów[12].
  • W 1974 wydano z okazji 30-lecia NBP pamiątkowe banknoty serii „banknoty lubelskie”, od nominałów 50 groszy do 500 złotych, wydrukowanych z oryginalnych klisz z dodatkowym nadrukiem „Emisja pamiątkowa – odbita w 1974 r. z oryginalnych klisz”, natomiast w 1979 roku wydano podobną pamiątkową serie z okazji 35-lecia PRL z nadrukiem „Emisja pamiątkowa – odbita w 1979 r. z oryginalnych klisz, XXXV-lecie PRL 1944–1979”. Banknoty były sprzedawane w oddziałach NBP w specjalnych klaserach[22]. Istnieją egzemplarze, które trafiły na rynek bez dodatkowego nadruku, ale posiadały charakterystyczny numer seryjny, który jest identyczny do każdego rodzaju nominału[23].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 44, ISBN 978-83-913361-4-4.
  2. ↑ Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 294–297, ISBN 978-83-7705-068-2.
  3. ↑ a b Lech Kokociński, Pieniądz papierowy na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: ROSIKON PRESS, 1996, s. 162–164, ISBN 83-903459-5-1.
  4. ↑ Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 296, ISBN 978-83-7705-068-2.
  5. ↑ a b c d e f Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 297, ISBN 978-83-7705-068-2.
  6. ↑ a b c d e f g h i j Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 294, ISBN 978-83-7705-068-2.
  7. ↑ Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 46,48,50,54,56,58,60,62, ISBN 978-83-913361-4-4.
  8. ↑ Moskiewskie banknoty dla Polaków. PWPW ujawnia swoje archiwa [online], centrumprasowe.pap.pl [dostęp 2019-10-07] (pol.).
  9. ↑ a b Polona [online], polona.pl [dostęp 2019-10-20].
  10. ↑ a b Národná banka Slovenska, Vzostupy a pády mien. Menové reformy, odluky, rozluky a iné pohromy v 20. storočí, 2009, ISBN 978-80-8043-145-7 (słow.).
  11. ↑ a b Zbigniew Landau, Polityka walutowa Polski Ludowej w okresie lubelskim, „Kwartalnik Historyczny”, 72 (2), Warszawa 1964, s. 363 (pol.).
  12. ↑ a b Lech Kokociński, Pieniądz papierowy na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: ROSIKON PRESS, 1996, s. 162, ISBN 83-903459-5-1.
  13. ↑ Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 62, ISBN 978-83-913361-4-4.
  14. ↑ Adam Dylewski, Historia pieniądza na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011, s. 296–297, ISBN 978-83-7705-068-2.
  15. ↑ a b Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 100, ISBN 978-83-913361-4-4.
  16. ↑ Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 106, 110,111, ISBN 978-83-913361-4-4.
  17. ↑ Lech Kokociński, Pieniądz papierowy na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: ROSIKON PRESS, 1996, s. 166–167, ISBN 83-903459-5-1.
  18. ↑ a b c Lech Kokociński, Pieniądz papierowy na ziemiach polskich, wyd. pierwsze, Warszawa: ROSIKON PRESS, 1996, s. 164, ISBN 83-903459-5-1.
  19. ↑ Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 116,118,120,122,124,128,130, ISBN 978-83-913361-4-4.
  20. ↑ Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 134,136,140,144, ISBN 978-83-913361-4-4.
  21. ↑ Czesław Miłczak, Banknoty polskie i wzory, Tom II, od 1944, wyd. pierwsze, Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012, s. 174–175, ISBN 978-83-913361-4-4.
  22. ↑ 50 groszy, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 złotych, 1944, Polska – E-aukcja – Warszawskie Centrum Numizmatyczne [online], wcn.pl [dostęp 2019-10-07].
  23. ↑ 2 złote 1944 [online], poszukiwania.pl [dostęp 2019-09-20] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Czesław Miłczak: Banknoty polskie i wzory Tom II. Warszawa: Antykwariat Numizmatyczny Paweł Niemczyk, 2012. ISBN 978-83-913361-4-4.
  • Adam Dylewski: Historia pieniądza na ziemiach polskich. Warszawa: CARTA BLANCA Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2011. ISBN 978-83-7705-068-2.
  • Lech Kokociński: Pieniądz papierowy na ziemiach polskich. Warszawa: ROSIKON PRESS, 1996. ISBN 83-903459-5-1.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Banknoty_Narodowego_Banku_Polskiego_(1944–1947)&oldid=69038685”