Badian właściwy

Badian właściwy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	Austrobaileyanae
Rząd	Austrobaileyales
Rodzina	cytryńcowate
Rodzaj	badian
Gatunek	badian właściwy
	Nazwa systematyczna
	Illicium verum Hook. f.; Bot. Mag. 114: t. 7005 (1888)
Synonimy
	Illicium stellatum Makino
	Illicium stellatum Makino
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Badian właściwy, anyżek gwiazdkowy^[4], anyż gwiazdkowy, anyż gwiaździsty (Illicium verum Hook. f.) – gatunek rośliny zaliczany do obejmującej trzy rodzaje rodziny cytryńcowatych (system APG IV z 2016), w niektórych systemach do monotypowej rodziny badianowatych (Illiciaceae) (system Reveala z 1999). Pochodzi z południowo-wschodniej Azji – z chińskiego regionu autonomicznego Kuangsi. W naturze rośnie w lasach od 200 do 1600 m n.p.m. (przy czym nie ma pewności, że to pierwotne populacje, a nie dziczejące z upraw). Rozpowszechniony jest w uprawie w regionie, zwłaszcza w południowych Chinach i Wietnamie^[5], ale też w Indiach, na Filipinach i Japonii^[6].

Owoce bogate w olejek eteryczny wykorzystywane są w lecznictwie, perfumerii i jako aromatyczna przyprawa^[5].

Morfologia

Pokrój: Niezbyt okazałe drzewo, dorastające maksymalnie do 15 m wysokości^[5], choć zazwyczaj nie przekraczające 10 m^[6]. Pąki ma jajowate, o długości do 3 mm^[5].
Liście: Zimozielone^[5], ciemnozielone i pojedyncze^[6], skupione po 3–6 na końcach pędów. Ogonki osiągają od 0,8 do 2 cm. Blaszka jest skórzasta, szerokolancetowata do eliptycznej. Przylistków brak^[5].
Kwiaty: Obupłciowe, wyrastają z kątów liści blisko szczytu pędów. Rozwijają się na szypułkach długości do 4 cm. Listków okwiatu jest od 7 do 12 i mają one kolor od różowego do ciemnoczerwonego, są szerokoeliptyczne do szerokojajowatych i osiągają do 1,2 cm długości i szerokości. Pręcików jest kilkanaście (11–20), o długości do 3,5 mm, z czego nitki stanowią do 1,6 mm, a pylniki do 1,5 mm. Słupkowie tworzy 7–9, rzadko do 11 owocolistków osiągających do 4,5 mm, z czego zalążnia zajmuje do 2 mm, a resztę stanowi szyjka słupka^[5].
Owoce: Składają się najczęściej z 8 rozwiniętych, rzadziej innej liczby od 7 do 9^[5], jednonasiennych mieszków, każdy długości 12–22 mm i 6–12 mm wysokości, gwiaździście ułożonych wokół krótkiej, centralnie umieszczonej, tępo zakończonej kolumelli. Mieszki są kształtu czółenkowatego lub łódkowatego, o szarawobrunatnej powierzchni grzbietowej z widocznymi szorstkimi kreskami^[7]. Mieszki rozwierają się wzdłuż brzusznego szwu, ukazując pojedyncze, soczewkowate, lśniące, czerwonawobrunatne nasiono^[7] o długości 8 mm, szerokości do 3 mm i wysokości do 6 mm^[5].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Owoc anyżu gwiaździstego (Anisi stellati fructus) – wysuszony, brunatny owoc złożony o zawartości nie mniej niż 70 ml/kg olejku eterycznego, zawierającego co najmniej 86,0% trans-anetolu^[7]. Związek ten współwystępuje z aldehydem anyżowym, metylochawikolem, monoterpenami (α-pinen, limonen, linalol)^[6].

Działanie i zastosowanie: Stosowany jako lek wykrztuśny przy stanach zapalnych układu oddechowego oraz jako lek rozkurczowy w przypadku niestrawności (wzdęć i zaburzeń żołądkowych)^[6].; Spokrewniony z nim i czasem mylony badian japoński (Illicium anisatum) nie tylko nie posiada właściwości leczniczych, ale jest lekko toksyczny^[6].

Dawkowanie: Dawka dzienna wynosi zwykle 3 g owoców lub 0,3 g olejku eterycznego^[6].

Roślina przyprawowa

Owoce anyżu gwiazdkowego charakteryzują się słodkim, pikantnym, intensywnym aromatem. To przyprawa rozpowszechniona w kuchniach:

Dalekiego Wschodu^[8], zwłaszcza w chińskiej^[9]^[8], ale też w malezyjskiej i w południowoindyjskiej^[9].
W kuchni chińskiej jest jednym ze składników mieszanki przypraw „pięć smaków”^[9]^[8]. Wykorzystuje się ją do przyprawiania potraw warzywnych (zwłaszcza z pomidorów^[10]) i mięsnych (z wieprzowiny i drobiu^[9]), także jako składnik marynat do mięs i pikli^[10]^[11]. W kuchni wietnamskiej przyprawa „pięć smaków” jest kluczowym składnikiem zupy pho^[9]^[10].

W kuchni indyjskiej badian bywa składnikiem regionalnych mieszanek garam masala^[9]^[10], wykorzystywanych do potraw mięsnych, co ma swoje źródła w kuchni perskiej czasów Państwa Wielkich Mogołów^[10]. Taka kombinacja przypraw stosowana jest też na Mauritiusie i w Południowej Afryce^[9].

Badian wykorzystywany jest też do przyrządzania indyjskiej herbaty masala czaj oraz tajskiego massaman curry(inne języki)^[10].
Bliskiego Wschodu (perskiej)^[10] oraz kuchni Maghrebu: algierskiej, tunezyjskiej i marokańskiej^[9].
W kuchniach Bliskiego Wschodu^[9], Algierii, Tunezji i Maroka anyż gwiaździsty jest ważnym składnikiem mieszanki przyprawowej ras el hanout^[9].

Badianem aromatyzuje się też ciasta i inne wyroby cukiernicze^[11], likiery^[11] (np. włoski Galliano^[12]), wódki (np. francuska pastis^[13]), kompoty itd.

Zobacz też

biedrzeniec anyż

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Evolution; Amborellales : Amborellales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-01-24] (ang.).
↑ Illicium verum Hook.f., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-12-23] .
↑ „Badian”. W: Maciej E. Halbański: Leksykon sztuki kulinarnej. Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1987, s. 16. ISBN 83-225-0106-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Illicium verum, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2024-12-23] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ben-Erik VanB.E.V. Wyk Ben-Erik VanB.E.V., MichaelM. Wink MichaelM., Rośliny lecznicze świata: ilustrowany przewodnik naukowy po najważniejszych roślinach leczniczych świata i ich wykorzystaniu, Wrocław: MedPharm Polska, 2008, s. 180, ISBN 978-83-60466-51-3 .
↑ ^a ^b ^c Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
↑ ^a ^b ^c „Pięć smaków”. W: Maciej E. Halbański: Leksykon sztuki kulinarnej. Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1987, s. 138. ISBN 83-225-0106-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Star Anise. W: Linda S. Watts, Kelty Clark-Mahoney: Food and World Culture. Issues, Impacts, and Ingredients. T. 2. Santa Barbara, Kalifornia: ABC-CLIO / Bloomsbury Publishing, 2022, s. 543–545. ISBN 978-1-4408-7000-2, ISBN 1-4408-7000-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Anoothi Vishal: The Story of Star Anise: From Garam Masala to Chinese Five Spice Mix. [w:] NDTV Food (food.ndtv.com) [on-line]. NDTV, 2016-12-06. [dostęp 2024-12-22]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Star Anise. [w:] Spice Catalogue [on-line]. Spices Board India(inne języki), Ministry of Commerce & Industry, Govt. of India(inne języki). [dostęp 2024-12-22]. (ang.).
↑ Galliano Autentico. [w:] galliano.com [on-line]. Galliano / Lucas Bols(inne języki). [dostęp 2024-12-22]. (ang. • szw.).
↑ „Pastis”. W: Maciej E. Halbański: Leksykon sztuki kulinarnej. Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1987, s. 132. ISBN 83-225-0106-4.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Evolution; Amborellales : Amborellales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-01-24] (ang.).

[powo-3] Illicium verum Hook.f., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-12-23] .

[Halbański-badian-4] „Badian”. W: Maciej E. Halbański: Leksykon sztuki kulinarnej. Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1987, s. 16. ISBN 83-225-0106-4.

[china-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Illicium verum, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2024-12-23] .

[wyk-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Ben-Erik VanB.E.V. Wyk Ben-Erik VanB.E.V., MichaelM. Wink MichaelM., Rośliny lecznicze świata: ilustrowany przewodnik naukowy po najważniejszych roślinach leczniczych świata i ich wykorzystaniu, Wrocław: MedPharm Polska, 2008, s. 180, ISBN 978-83-60466-51-3 .

[FPX-7] Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .

[Halbański-pięć-8] „Pięć smaków”. W: Maciej E. Halbański: Leksykon sztuki kulinarnej. Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1987, s. 138. ISBN 83-225-0106-4.

[FaWC-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Star Anise. W: Linda S. Watts, Kelty Clark-Mahoney: Food and World Culture. Issues, Impacts, and Ingredients. T. 2. Santa Barbara, Kalifornia: ABC-CLIO / Bloomsbury Publishing, 2022, s. 543–545. ISBN 978-1-4408-7000-2, ISBN 1-4408-7000-4.

[Vishal-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Anoothi Vishal: The Story of Star Anise: From Garam Masala to Chinese Five Spice Mix. [w:] NDTV Food (food.ndtv.com) [on-line]. NDTV, 2016-12-06. [dostęp 2024-12-22]. (ang.).

[indianspices-11] Star Anise. [w:] Spice Catalogue [on-line]. Spices Board India(inne języki), Ministry of Commerce & Industry, Govt. of India(inne języki). [dostęp 2024-12-22]. (ang.).

[Galliano.com-12] Galliano Autentico. [w:] galliano.com [on-line]. Galliano / Lucas Bols(inne języki). [dostęp 2024-12-22]. (ang. • szw.).

[Halbański-pastis-13] „Pastis”. W: Maciej E. Halbański: Leksykon sztuki kulinarnej. Warszawa: Wydawnictwo „Watra”, 1987, s. 132. ISBN 83-225-0106-4.

[4]

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]