Antologia palatyńska

Antologia palatyńska – jest to zbiór epigramatów około 320 poetów greckich z różnych epok - od czasów hellenistycznych do bizantyjskich. Wiersze zebrał w Bizancjum około 900 roku Konstantyn Kefalas. Około roku 980 Antologia została rozszerzona do 15 ksiąg (3700 epigramatów). W 1606 roku została odnaleziona w Bibliotece Palatyńskiej (stąd nazwa) w Heidelbergu.

Strona z Kodeksu Palatyńskiego Greckiego 23 z Heidelbergu

Geneza Antologii Palatyńskiej

Bogata twórczość epigramatyczna w języku greckim doczekała się w I wieku przed Chrystusem pierwszej próby jej zebrania przez Meleagra z Gadary w Wieńcu Meleagra (Stéphanos Meleágrou). Około 40 roku po Chrystusie nową antologię ułożył Filip z Tesaloniki. W następnym stuleciu powstały zbiory Stratona z Sardes i Diogeniana z Heraklei. Jednocześnie wciąż pojawiały się nowe utwory. Na przełomie IV i V wieku działał bardzo płodny epigramatyk Palladas. Nową kartę w historii epigramatu otworzył Grzegorz z Nazjanzu. Wiek VI przyniósł rozkwit epigramatu bizantyńskiego, kontynuowanego następnie z upodobaniem w stuleciach następnych. Nagromadzona w ciągu wieków ogromna liczba utworów wymagała selekcji, usunięcia wierszy przeciętnych lub zupełnie nieudancyh. Na początku X wieku zaczęły się więc pojawiać w Bizancjum anonimowe wybory epigramów: Zbiór eufemiański (Syllogé Euphemiana), dedykowany nieznanemu Eufemianowi, i podobny do niego Zbiór paryski (Syllogé Parisina), na który złożyły się epigramy Jana Geometresa i trochę dawniejszych utworów. W tej sytuacji, prawdopodobnie na polecenie cesarza Leona VI protopapas Konstantyn Kefalas podjął się opracowania obszernego zbioru wszystkich epigramów korzystając z pomocy magistra Grzegorza z Kampsy, który podróżując po Grecji i Azji Mniejszej spisywał wszelkiego rodzaju inskrypcje znajdujące się na nagrobkach, pomnikach i budowlach. Około 980 roku zbiór Kefalasa został poszerzony przez anonimowego redaktora dodatkowo o inskrypcje chrześcijańskie ze stuleci od IV do X, o epigramy Chrystodora z Karystos, Grzegorza z Nazjanzu, napisy na świątyni w Kyzyku.

Charakterystyka zbioru

Podstawę Antologii palatyńskiej stanowią wcześniejsze zbiory epigramów Meleagra z Gadary, Filipa z Tesaloniki, Stratona z Sardes, Agatiasza z Myriny. Zbiór zawiera około 3700 epigramów, liczących sobie łącznie 32 000 wersów, które wyszły spod pióra prawie 320 autorów starożytnych i średniowiecznych poczynając od V wieku przed Chrystusem. Idąc za wzorem Agatiasza, Kefalas ułożył swoją antologię tematycznie. Księga I zawiera inskrypcje z kościołów sprzed dziesiątego wieku, II – epigramy Chrystodora z Koptos będące opisami posągów w gimnazjonie w Konsantynopolu, III – dotyczy rzeźb Apollona w Kyzikos, IV – wstępy do antologii Meleagra i Filipa, V – utwory miłosne i erotyczne, VI – (fikcyjne i nie) wotywne, VII – epitafia, VIII – epigramy Grzegorza z Nazjanzu, IX – utwory popisowe, X – moralizatorskie, XI – biesiadne i satyryczne, XII – homoerotyczne, XIII – utwory o nietypowym metrum, XIV – zagadki, w tym matematyczne, i teksty wyroczni, XV – mieszane autorstwa Teofana, Aretasa, Ignacego Diakona, Konstantyna Rodiosa, a także carmina figurata. Pomimo przyjętego przez Kefalasa kryterium rzeczowego nie do końca udało mu się przezwyciężyć wcześniejsze podziały i fakt pochodzenia utworów z różnych źródeł. Niewątpliwie natomiast Antologia poprzez wybór epigramów dobrze świadczy o smaku literackim Kefalasa i jej późniejszego redaktora.

Dalsze losy

Rękopis zbioru (Codex Palatinus Graecus 23) odkrył w 1606 roku filolog francuski Claude Saumaise (Salmasius) w Bibliotece Palatyńskiej w Heidelbergu. Od nazwy biblioteki pochodzi nazwa zbioru: Antologia grecka palatyńska (Anthologia Graeca Palatina), albo krócej Antologia palatyńska(Anthologia Palatina).

Podczas wojny trzydziestoletniej Maksymilian Bawarski podarował ten kodeks papieżowi Grzegorzowi XV. Z Biblioteki Watykańskiej zabrali go po zajęciu Rzymu Francuzi. Dla ułatwienia sobie transportu rozerwali go na dwie części. Po pokoju paryskim, w 1816 roku, pierwsza część (księgi I - XII) powróciła do Heidelbergu, druga natomiast, przez przeoczenie, pozostała w Bibliotece Narodowej w Paryżu.

Pierwsze wydanie Antologii palatyńskiej ukazało się w latach 1772-1776 w Strasburgu staraniem Filipa Bruncka. Brunck wydał Antologię w trzech tomach w porządku chronologicznym autorów. Ten sam układ zachował F. Jacobs w trzynastotomowym wydaniu z lat 1794-1810. Z późniejszych wydań dużą popularność zdobyło sobie paryskie opracowanie Dübnera opublikowane w wydawnictwie Didota w 1890 roku z przekładem łacińskim. Pierwsze wydanie z pełnym aparatem krytycznym wyszło w Lipsku w 1894 i jest dziełem Hugona Stadtmüllera.

Ważniejsi autorzy Antologii

Wiek	Autor	Charakterystyka	Ilość utworów
IV	Erinna	Odnowicielka epigramatu, twórczyni obrazków z życia domowego	4
IV/III	Nossis	Autorka scen z życia domowego pochodząca z Italii
	Anita z Tegei	Wprowadziła do epigramatu motyw krajobrazu
III	Kallimach z Cyreny	Kodyfikator poezji. Twórca epigramów nagrobkowych, filozoficznych i erotycznych	63
	Asklepiades z Samos		42
	Hedylos z Aten		11
	Posejdippos z Pelli
	Leonidas z Tarentu	Autor epigramów o życiu ludzi ubogich
	Teokryt	twórca epigramu idyllicznego i figuralnego	24
I	Antypater z Sydonu	Autor licznych epigramów improwizowanych
	Meleager z Gadary	Najwybitniejszy epigramatyk I wieku. Wydawca antologii Wieniec
	Filodemos z Gadary	Autor libertyńskich epigramów erotycznych	32
	Antifilos z Bizancjum	Autor epigramów o wydarzeniach sensacyjnych lub niezwykłych	ok. 40
	Apollonidas ze Smyrny		4
	Antypater z Tesaloniki
I po Chr.	Krinagoras z Mityleny		50
	Filip z Tesaloniki	Wydawca drugiego po Meleagrze Wieńca	ok. 80
	Lukillos	Twórca epigramatów satyrycznych
	Rufinos		35
	Leonidas z Aleksandrii	Twórca epigramów izopseficznych	40
II	Ammianos	Twórca epigramatów satyrycznych	ok. 20
	Straton z Sardes	Wydawca zbioru epigramów Muza chłopięca	70
IV	Grzegorz z Nazjanzu	Autor epigramów zebranych w księdze VIII Antologii
IV/V	Palladas		150
VI	Agatiasz Scholastyk	Najwybitniejszy epigramatyk VI wieku. Wydawca Antologii nowych epigramów	ok. 100
	Paweł Silencjariusz	Tworzył głównie epigramy erotyczne	78
	Macedoniusz Scholastyk	Uprawiał wszystkie rodzaje epigramu, czerpiąc motywy z wcześniejszych autorów	44
	Julian z Egiptu	Autor epigramów nagrobkowych	70
IX	Kometas
X	Konstantyn Rodyjczyk

Polskie przekłady Antologii Palatyńskiej

• 1951 – Antologia liryki aleksandryjskiej (Biblioteka Narodowa - wybór i przekład: Wiktor Steffen)
• 1960 (wyd. 2 rozszerzone 1968) – Muza Grecka. Epigramaty z antologii palatyńskiej (PIW - wybór i przekład: Zygmunt Kubiak)
• 1978 – Antologia Palatyńska (PIW - wybór i przekład: Zygmunt Kubiak)
• 1992 – Antologia Palatyńska. Nowy przekład (LSW - wybór i przekład: Zygmunt Kubiak)
• 1994 – Dzieło lekką stworzone dłonią. Wybór epigramów z Antologii Palatyńskiej (Sorus - wybór i przekład: Elżbieta Wesołowska)
• 2002 – Grecy o miłości, szczęściu i życiu. Epigramaty z Antologii Palatyńskiej (Libros - wybór i przekład: Zygmunt Kubiak)
• 2018 – Antologia liryki hellenistycznej (Wydawnictwo Naukowe PWN - wybór i przekład: Jerzy Danielewicz)

Zobacz też

• Meleager z Gadary

Bibliografia

• Hans-Wilhelm Haussig: Historia kultury bizantyńskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969. Brak numerów stron w książce
• O. Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984, s. 218-219. ISBN 83-04-01422-X.