Wikipedia

Czosnek niedźwiedzi

gatunek rośliny, zioło
(Przekierowano z Allium ursinum)

Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.) – gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko w runie wilgotnych lasów liściastych, często w postaci rozległych łanów. Występuje na terenie Europy, na wschodzie po Ural i Kaukaz, w Europie jest też uprawiany[4]. W Polsce częsty na południu, rzadszy na północy – na stanowiskach naturalnych objęty jest ochroną częściową. Gatunek wykorzystywany jest od dawna jako roślina jadalna, lecznicza i ozdobna. Ma właściwości lecznicze podobne do czosnku pospolitego, a przy tym wyróżnia się atrakcyjnym ulistnieniem i kwiatami. Jadalne są wszystkie części rośliny.

Czosnek niedźwiedzi
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Podrodzina

czosnkowe

Rodzaj

czosnek

Gatunek

czosnek niedźwiedzi

Nazwa systematyczna
Allium ursinum L.
Sp. Pl. 1 : 300. 1753[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Gatunek o zasięgu obejmującym rozległe obszary Europy. Na zachodzie występuje od Wysp Brytyjskich, Francji i Pirenejów, z nielicznymi stanowiskami na Półwyspie Iberyjskim[5], na północy sięga po równoleżnik 64° N w Norwegii i 60°30′N w Finlandii[6]. Na południu zasięg obejmuje południową Francję (w tym Korsykę), Włochy (w tym Sycylię), północną Grecję[5]. Rośnie w rozproszeniu w krajach bałtyckich. We wschodniej Europie rośnie na Białorusi, na Ukrainie i w zachodniej Rosji[5]. Izolowane, pojedyncze stanowiska wysunięte najdalej na wschód ma w paśmie środkowym gór Ural[7]. Licznie rośnie w zachodnim Kaukazie, bardzo rzadki jest na Kaukazie Północnym i w Azji Mniejszej[5].

Obszar, w którym czosnek występuje najobficiej, znajdując optymalne warunki rozwoju obejmuje zachodnie Niemcy, kraje Beneluksu i przyległe rejony Francji[8].

W Polsce spotykany jest na całym terenie, głównie jednak w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu i na przyległych wyżynach, gdzie jest dość pospolity[9]. Na niżu występuje na bardzo rozproszonych stanowiskach, zwłaszcza rzadki jest w obszarze od ziemi lubuskiej, przez Wielkopolskę, Mazowsze po Podlasie. Rośnie nieco częściej w obrębie pojezierzy pomorskich i mazurskich[10].

Nie rośnie w górach powyżej 1900 m n.p.m.[11] W Polsce najczęściej na wysokościach między 300 i 700 m n.p.m., najwyżej na wysokości 1150 m n.p.m. na stokach Babiej Góry[12] oraz na wysokości 1150–1220 m n.p.m. na północno-wschodnich zboczach Zadniej Kopki w Tatrach Zachodnich[13].

Morfologia

edytuj
 
Kwiatostan
Pokrój
Roślina osiąga wysokość 20–50 cm. Rośnie w płatach, czasami tworzy duże, zwarte łany.
Organy podziemne
Cebula wąska, długa na 1,5–5,5 cm (najczęściej 2–4,5 cm); stanowi zgrubiałą nasadę ogonka liściowego górnego liścia. U silnie rosnących roślin powstają czasem w ciągu sezonu dwie cebule z nabrzmiałych ogonków dwóch górnych liści[6]. Młoda cebula na początku roku jest gładka, z nielicznymi włóknami u nasady[11]. Rozwój potomnej cebuli powoduje zamianę starej w postrzępioną masę włóknistą, co następuje w czasie kwitnienia. W dolnej części cebuli spichrzowa część ogonka liściowego otacza bardzo skrócony pęd[6]. Z jego dolnego końca wyrasta kilka (zwykle do 10) cienkich korzeni płytko rozrastających się mniej więcej poziomo w warstwie przypowierzchniowej gleby (do 3 cm głębokości), oraz 2–3 tęższe korzenie kurczliwe rosnące niemal pionowo w dół. Te ostatnie mają za zadanie wciąganie cebuli w głąb podłoża, i często na końcach są nieco zgrubiałe. Wszystkie korzenie są słabo rozgałęzione i osiągają do ok. 30 cm długości[6].
Liście
Pierwszy liść rozwija się po przeciwnej stronie pędu w stosunku do szypuły kwiatostanowej wyrastającej w poprzednim sezonie wegetacyjnym. Tworzy niewielką, bezbarwną pochwę, chroniącą kolejne liście podczas ich wzrostu przez glebę. Z jego kąta wyrasta też pęd kwiatostanowy[6]. Liście asymilacyjne są odziomkowe, zazwyczaj dwa, czasem trzy lub jeden[6]. Długoogonkowe, z blaszką kształtu eliptyczno-lancetowatego, zaostrzoną na końcu i zbiegającą u nasady[11], długą na ok. 25 cm[14], szeroką na 2–6 cm, płaską, cienką, o soczyście zielonej barwie. Ogonki są skręcone w części podziemnej, w wyniku czego morfologicznie dolna, ciemniejsza powierzchnia liści skierowana jest ku górze[6].
  •  
    Liście
  •  
    Pąki kwiatostanowe
  •  
    Kwiat
Szypuła kwiatostanu (głąbik)
Prosto wzniesiona, pełna, trójkanciasta i bezlistna. Osiąga wysokość 15–50 cm i jest dłuższa od liści[11].
Kwiaty
Zebrane po 3 do 30 (najczęściej 13–24)[11] w płaskokulisty, dość luźny baldach pozorny na szczycie głąbika. Przed rozwinięciem kwiatostan osłonięty jest błoniastą okrywą złożoną z 2–3 podłużnie jajowatych, cienkich, białych listków, które opadają zaraz po przekwitnieniu[14]. Kwiaty na szypułkach długości 10–15 mm[15], białe o średnicy ok. 2 cm. Okwiat tworzy 6 rozpostartych, wąskolancetowatych działek[14] o długości 7–12 mm[16]. Pręcików jest 6, krótszych od działek[14], o nitkach długości ok. 7 mm[15]. Słupek z trójkomorową zalążnią i miodnikami w środkowej części, występującymi wzdłuż przegród. Wydzielany przez nie nektar gromadzi się u nasady pręcików[17].
Owoc
Pękająca torebka, składająca się zwykle z trzech kulistawych komór (rzadko są 2, 4 lub 5), w każdej znajduje się jedno lub dwa nasiona[6]. Nasiona są kulistawe, o średnicy 2–3 mm, czarne. Średnia masa nasiona wynosi 5,4 ±0,7 mg[11].
  •  
    Owocowanie
  •  
    Owoc
  •  
    Nasiona
  •  
    Nasiono
Rośliny podobne
W Europie Środkowej jeszcze tylko czosnek siatkowaty Allium victorialis ma podobnie szerokie, lancetowate liście, ale rośnie on w górach, kwiaty ma zebrane w kulistawy baldach, zielonkawobiałe z krótszym okwiatem (tylko do 5 mm długości)[16]. Żadne inne rośliny o podobnych liściach (np. konwalia, zimowit, ciemiężyca) nie posiadają z kolei wyraźnego, czosnkowego zapachu, zawsze obecnego u czosnku niedźwiedziego[11].

Biologia

edytuj
 
Młode liście wyrastające z cebul w końcu marca

Rozwój

edytuj

Bylina, geofit cebulowy. Wzrost korzeni jest najbardziej intensywny jesienią i na początku wiosny. Nowe liście pojawiają się nad ziemią między końcem lutego a początkiem kwietnia (w zależności od warunków klimatycznych)[6]. Dzięki temu roślina korzystać może z dostatecznej ilości światła wobec braku listowia w warstwie koron drzew. Z kolei późną wiosną rozwijające się liście drzew chronią czosnek przed nadmiernym nasłonecznieniem i zapewniają odpowiednie warunki wilgotnościowe na dnie lasu[11].

Kwitnąć zaczynają rośliny w wieku 3[6] lub 4–5 lat[11][18]. Później kwitnienie i owocowanie jest już coroczne, o ile warunki siedliskowe na to pozwalają[6]. Cebule wciągane przez korzenie kurczliwe u dziesięcioletnich roślin rosnących w bardzo pulchnej glebie znajdowane były na głębokości do 27 cm[8]. Rośliny starzeją się i przestają kwitnąć w wieku lat 7–8[18]. Maksymalny czas życia poszczególnych roślin wynosi 8–10 lat[11], przy czym występują jeszcze trzy wcześniejsze okresy zamierania roślin: w fazie zarodkowej w wyniku autolizy nasion w okresie ich spoczynku, podczas wciągania cebuli w głębsze warstwy gleby przez korzenie kurczliwe[18].

Czosnek niedźwiedzi rośnie w dużych zagęszczeniach, często na rozległych powierzchniach. Na 1 m² w obrębie stanowiska naliczono ponad 1900 małych roślin, 331 średnich i 63 duże, przy czym większość z nich uznano za wyrosłe z nasion[6]. Na 1 m² przy 156 owocujących baldachach zarejestrowano powstanie ponad 9 tys. nasion[6], a maksymalnie udokumentowano wytwarzanie 10 tys. nasion przez rośliny rosnące na 1 m². Średnio na jednym ze stanowisk powstawały 2692 nasiona na 1 m²[11].

Kwitnienie
Czosnek niedźwiedzi kwitnie od kwietnia do czerwca, najintensywniej w maju[6]. W wyższych położeniach kwitnie później: najwyżej znaleziony płat czosnku niedźwiedziego na stoku Zadniej Kopki w Tatrach Zachodnich w 1985 r. zaczynał przekwitanie dopiero 17 lipca[13]. Kwiaty zapylane są przez trzmiele i muchy. Jednak gdy nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, co zdarza się prawdopodobnie często, następuje samozapylenie[6] – niezapylony słupek wygina się dotykając pręcików. Dzięki temu dochodzi do zapłodnienia i wytworzenia nasion również wtedy, gdy kwiatów nie odwiedziły owady[19].
Rozprzestrzenianie się
Owoce i nasiona dojrzewają w czerwcu i lipcu, nieco później u roślin rosnących na wystawie północnej, albo w latach chłodniejszych[11]. Wraz z nadejściem lata nadziemne części roślin w krótkim czasie więdną i obumierają[11], przy czym w miejscach wilgotnych pozostają zielone 2–3 tygodnie dłużej[6]. Nasiona w większości spadają w bezpośrednim sąsiedztwie rośliny macierzystej[11]. W łupinie nasiennej mają zgromadzony tłuszcz tworzący elajosom. Według niektórych źródeł stanowi on pożywienie mrówek, które przyczyniają się do transportu nasion (myrmekochoria)[19]. W istocie jednak mrówki nie przenoszą diaspor czosnku[8]. Transportowane są one wraz z cząstkami gleby przylepiającymi się do kończyn zwierząt i człowieka. Ponieważ zdarza się to rzadko i większość nasion kiełkuje w pobliżu rośliny macierzystej, gatunek ma specyficznie chaotyczny, płatowy typ rozmieszczenia[8]. Nasiona bywają także transportowane przez wodę[11], co może odgrywać istotną rolę w lasach zalewowych[8].
Roślina rozmnaża się głównie przez nasiona. Tylko u silnie rosnących roślin, u których w jednym sezonie rozwijają się trzy liście – powstać mogą dwie cebule potomne[18].
Rozwój siewek i młodych roślin
Nasiona kiełkują zwykle dopiero po 14 miesiącach[19][6], rzadko w tym samym roku (od listopada do kwietnia)[11]. Zarodek jest krótki i niemal prosty. Kiełkowanie jest hipogeiczne[6]. Liścień jest zredukowany do bezbarwnej, szerokiej na ok. 1 mm pochwy, z której kąta wyrasta krótka szypułka długości ok. 1 mm na której osadzona jest kulista łupina nasienna. Hipokotyl osiąga 1–2 mm długości, jest gładki i zielny. Pierwszy liść jest także bezbarwny i pochwowaty, i dopiero kolejny jest zielony, równowąskolancetowaty do 3 cm długi o do 5 mm szeroki, na szczycie zaostrzony[20]. Podobnie jak kolejne 1-2 wąskie liście, szybko odpada. Kolejny liść ma wąską blaszkę liściową, a nasada jego ogonka tworzy pierwszą, niewielką cebulkę[6]. Śmiertelność w ciągu pierwszych dwóch lat życia wynosi 21%[11]. W drugim[11] lub trzecim[8] roku rozwijają się korzenie kurczliwe (rosnące pionowo, wciągające cebulę w głąb gleby) i roślina w większym stopniu narażona jest na atak nicieni i owadów. W sumie wiek reprodukcyjny osiąga od 1 do 10% siewek[11].

Cechy fitochemiczne

edytuj

Cała roślina wydziela silny, charakterystyczny czosnkowy zapach. Ziele zawiera do 0,007% olejku eterycznego (zwanego ursaliną[21]), którego składniki – siarczki i wielosiarczki alkilowe – odpowiadają za specyficzny aromat[22]. Gatunek należy do grupy czosnków, w których głównymi związkami tej grupy są alliina i methiina (metylo-alliina), mniejszą rolę odgrywają: isoalliina, propiina i ethiina[11]. Poza tym olejek zawiera m.in. wielosiarczki dwuwinylowe i tiole[22]. Skład chemiczny olejku jest bardzo zmienny w zależności od miejsca i czasu zbioru[11]. W cebulach znajduje się od 2,7 do 7,7 mg% kwasu askorbinowego[21]. Ziele zawiera także szereg flawonoidów glikozydowych[23], związków fenolowych, saponin steroidowych, lektyny, cebula obfituje w polisacharydy (zwłaszcza fruktany) i kwasy tłuszczowe (palmitynowy, oleopalmitynowy, linolowy, oleinowy, stearynowy, α-linolenowy i mirystynowy)[11]. Z makro- i mikroelementów czosnek niedźwiedzi wyróżnia się wysoką zawartością magnezu (7,0 mg/kg), manganu (1,6 mg/kg) i żelaza (230 mg/kg). Cechuje się także znaczną ilością adenozyny (120 mg/kg)[11].

Olejek wydzielany przez rośliny rosnące w naturze zawiera tak wiele związków siarki, że to właśnie nad czosnkiem niedźwiedzim zarejestrowano największą emisję tego pierwiastka spośród wszystkich roślin[11][24].

Przynajmniej dla części ssaków jest to roślina trująca. Do bardzo wrażliwych na zatrucia tym gatunkiem należą psy[25].

Genetyka

edytuj

Liczba chromosomów 2n=14[6][16]. W Europie Zachodniej stwierdzono bardzo nikłe zróżnicowanie genetyczne nawet między odległymi populacjami[26].

Ekologia

edytuj
 
Masowo kwitnący czosnek w dolnosaksońskim grądzie
Siedlisko
Rośnie zwykle w wilgotnych i cienistych lasach liściastych, poza lasami zdarza się w obszarach o wysokich i regularnych opadach[6]. Preferuje gleby przepuszczalne, próchniczne, świeże, gliniasto-piaszczyste i gliniaste, zarówno zasobne w wapń, jak i ubogie w jego związki. Odczyn gleb w miejscach występowania gatunku wynosi od 5,5 do 7,9 pH[6]. Nie rośnie na glebach piaszczystych, ubogich i w miejscach, w których stagnuje woda[6]. Często zasiedla stoki wzniesień i dolin ze względu na łatwe odprowadzanie z nich wody[6]. Unika gleb z wysoką koncentracją glinu (pierwiastek ten w wyższych stężeniach blokuje rozwój korzeni czosnku)[11][27]. W warunkach bardzo silnego zacienienia rośliny rosną słabiej i nie zakwitają. Silne nasłonecznienie i susza z kolei powodują ich szybkie więdnięcie[6].
W typologii siedlisk leśnych uznawany jest za gatunek charakterystyczny dla siedlisk lasu wilgotnego (Lw), lasu wyżynnego wilgotnego (Lwyżw) i lasu górskiego wilgotnego (LGw), pozwalający na odróżnienie ich od odpowiednich lasów świeżych[28].
Na Wyspach Brytyjskich gatunek ten jest jednym z indykatorów starych lasów (ang. ancient forests)[29].
Fitosocjologia
W Polsce gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Fagetalia[30], w Czechach dla podzwiązku Ulmenion[15]. W Europie Środkowej, a także w Skandynawii, rośnie najczęściej w buczynach[6], zwłaszcza w żyznej buczynie niżowej, poza tym w niskich grądach, nadrzecznej olszynie górskiej i żyznej buczynie sudeckiej[14] oraz w łęgach[15]. W Europie Zachodniej podawany jest jako rosnący najczęściej w grądach z dębem szypułkowym Quercus robur i leszczyną Corylus avellana, w lasach z jesionem wyniosłym na głęboko próchnicznych i zasobnych glebach, a także łęgach z olszą czarną i zaroślach nadrzecznych[6]. Niektóre źródła wskazują na niską wartość syntaksonomiczną czosnku niedźwiedziego i innych gatunków runa leśnego o podobnych wymaganiach ekologicznych tworzących grupę zwaną Corydalis. Rosną one bowiem w różnych zespołach leśnych, pod różnymi drzewostanami liściastymi, zawsze jednak wskazując na ich wariant bardzo żyzny i wilgotny, rozwijający się zwykle na glinach zasobnych w węglan wapnia (do grupy tej należą poza czosnkiem m.in. zawilec żółty, kokorycz pusta i pełna, złoć żółta i podagrycznik pospolity)[8]. Skrajnym przypadkiem może być stanowisko czosnku niedźwiedziego podawane ze stoków Zadniej Kopki w Tatrach Zachodnich, gdzie duże płaty tej rośliny stwierdzono wśród czystej, sztucznej kultury świerkowej, rosnącej wszakże na siedlisku po buku i jodle i wśród runa, typowego raczej dla żyznej buczyny karpackiej[13].
 
Larwa Cheilosia fasciata żerująca w liściu czosnku
Oddziaływanie międzygatunkowe
Czosnek niedźwiedzi bywa zgryzany przez bydło, natomiast nie jest zgryzany przez dziko żyjącą zwierzynę[6]. Z gatunkiem tym związane są nieliczne roślinożerne bezkręgowce – Cheilosia maculata i Cheilosia fasciata[6]. Z powodu krótkodystansowego rozprzestrzeniania nasion i w pewnym stopniu też dzięki rozmnażaniu wegetatywnemu, gatunek tworzy często zwarte i zwykle niemal jednogatunkowe łany. Masowe występowanie czosnku niedźwiedziego, powodującego zakrywanie gleby do połowy lata, skutkuje eliminacją gatunków konkurencyjnych[6] (niektóre gatunki towarzyszące, jak przytulia wonna, utrzymują się rozrastając się w takich miejscach przez pozostałą część sezonu wegetacyjnego[8]). Podobnie, ograniczając rozwój gatunków konkurencyjnych, działają także związki fenolowe wytwarzane do gleby przez czosnek niedźwiedzi (allelopatia). Stwierdzono, że olejek eteryczny czosnku silnie powstrzymuje kiełkowanie innych roślin[11]. Nie stwierdzono jednak oddziaływania allelopatycznego w odniesieniu do takich gatunków jak szczyr trwały i bluszczyk kurdybanek[8].
Na stanowiskach czosnku niedźwiedziego zarejestrowano bogaty rozwój mezofauny glebowej, w szczególności skoczogonków. Zwierzęta te korzystają wczesnym latem z wielkiej ilości materii organicznej po obumarciu pędów nadziemnych czosnku, przyczyniając się wraz z mikroorganizmami do ich szybkiej mineralizacji[31].
Z korzeni czosnku wyizolowano mykoryzowy grzyb Pythium ultimum[6][32].
Do patogenów rzadko rejestrowanych na tym gatunku należy Botrytis allii, powodujący żółknięcie liści i zamieranie cebul. Z kolei infekcja Botrytis globosa objawia się ciemnozielonymi, zapadniętymi i wodnistymi plamami na liściach. Udokumentowano także na tym gatunku Sclerotina globosa[6].

Systematyka i zmienność

edytuj

Gatunek należy w obrębie rodzaju Allium do podrodzaju Amerallium Traub, w którym wyodrębniany jest w monotypowej sekcji Arctoprasum Kirschl[11][12]. Dawniej zaliczany był do sekcji Ophioscorodon (Wallr.) Endl.[6] Do najbliższych krewnych należą przedstawiciele sekcji Molium (czosnek południowy Allium moly i Allium scorzonerifolium)[26]. Czosnek niedźwiedzi jest gatunkiem izolowanym, wyraźnie odrębnym od innych, w związku z tym też nie tworzy mieszańców[6].

W obrębie gatunku wyróżnia się dwa podgatunki[11][15]:

  • A. ursinum ssp. ursinum – podgatunek nominatywny o szorstkich, brodawkowatych szypułkach kwiatowych. Występuje w Europie Zachodniej i Środkowej[11].
  • A. ursinum ssp. ucrainicum Kleopow et Oxner Sched. ad Herb. Fl. Reipubl. Sow. Ucr. 1:10, No. 37, 1935 (synonimy: Allium ucrainicum (Kleopow et Oxner) Bordzil. 1950, Allium ursinum var. ucrainicum (Kleopow et Oxner) Soó 1980) – rośliny o gładkich szypułkach kwiatowych. Występują w Europie Południowej[15] i Wschodniej[11].

W Europie Środkowej, w tym w Polsce, zasięgi obu podgatunków nakrywają się i występują na tym obszarze formy pośrednie. Podgatunki bywają też przemieszczane poza swój zasięg jako rośliny uprawne (np. ssp. ucrainicum podano z Niemiec)[11]. Granicę między zasięgiem podgatunku nominatywnego i ssp. ucrainicum w Polsce stanowi szeroki pas ciągnący się od opolskiego, poprzez Wyżynę Krakowsko-Częstochowską i Kielecką, po Puszczę Białowieską i Pojezierze Suwalskie, w którym występują formy pośrednie między podgatunkami[12].

Stwierdzono dużą zmienność cech morfologicznych wśród różnych ekotypów tego gatunku. Różnice dotyczą zwłaszcza: szerokości blaszki, długości ogonków liściowych i szypuły kwiatostanowej oraz liczby kwiatów w kwiatostanie[11].

Nazewnictwo

edytuj

Oryginalnie po polsku zwany trzemucha (Słownik języka polskiego z 1861 wydany w Wilnie)[33] – podobnie jak w innych językach słowiańskich jest to pochodna rekonstruowanej formy: *čermъša. Jest znany także jako babczy czosnek (u Syreniusza 1540–1611), babny czosnek i psi czosnek[34].

Rodzajowa nazwa naukowa Allium to rzymska (łacińska) nazwa czosnku (też zapisywana jako alium). Jej pochodzenie wiązane jest z łacińskim słowem halo (=mocno pachnę). Nazwa gatunkowa znaczy „niedźwiedzi” od łacińskiego ursus (=niedźwiedź)[35].

Zagrożenia i ochrona

edytuj
 
Czosnek niedźwiedzi w Puszczy Białowieskiej

Gatunek wymieniany jest w czerwonych księgach roślin zagrożonych w Europie Wschodniej: Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi, Ukrainy oraz w licznych obwodach i republikach zachodniej i południowej Rosji[36].

W Polsce od 2004 r. objęty jest częściową ochroną gatunkową[37][38]. Uznawany jest za gatunek ustępujący[16]. Umieszczony został na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006)[39], jako narażony na izolowanych stanowiskach (kategoria zagrożenia [V]). W 2016 roku w kolejnej wersji czerwonej listy gatunek nie został uznany za spełniający kryteria zagrożenia IUCN[40]. Za główne zagrożenia dla gatunku uznawane są: nieprawidłowa gospodarka leśna – przebudowa lasów mieszanych na monokulturowe lasy iglaste oraz niszczenie jego siedlisk w lasach łęgowych podczas regulacji rzek[19]. Liczne stanowiska są chronione na obszarach górskich parków narodowych[9] i rezerwatów przyrody.

Według Rozporządzenia Ministra Środowiska 9 października 2014 r. „W sprawie ochrony gatunkowej roślin”, czosnek niedźwiedzi jest zaliczany do gatunków roślin objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane. Sposobem jego pozyskiwania jest „Zbiór ręczny z licznych populacji, wyłącznie na obszarze województw: śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego. Należy zostawić nie mniej niż 75% populacji. Nie należy uszkadzać części podziemnych”[41]. Pozyskiwać mogą jednak tylko podmioty, które uzyskały zezwolenie regionalnego dyrektora ochrony środowiska.

Zastosowanie

edytuj

Historia

edytuj

Czosnek niedźwiedzi wchodził do diety społeczności łowiecko-zbierackich i znajdowany był w osadach mezolitycznych[6][11]. Spożywali go Celtowie i starożytni rzymianie. Znalazł się wśród czterech różnych gatunków czosnku wspomnianych przez Dioskurydesa, opisany jako roślina o właściwościach odtruwających. Był rośliną użytkową dla wczesnośredniowiecznych Słowian, o czym świadczyć ma znajdowanie go często na ich grodziskach[11]. Karol Wielki wymienił czosnek niedźwiedzi w swoim Capitulare de Villis imperialibis. Gatunek wzmiankowany jest przez Hieronymusa Bocka, a Johannes Lonicerus(inne języki) przypisywał mu większe walory niżeli czosnkowi pospolitemu[11].

Roślina lecznicza

edytuj
Surowiec zielarski
Ziele i liście czosku niedźwiedziego Allii ursini herba/folium[11].
Zbiór i przechowywanie
Do celów ziołolecznictwa zbiera się liście lub całe ziele w kwietniu i maju, a cebule we wrześniu i październiku. Surowiec pozyskuje się zwykle z natury[11]. Jeśli ma być stosowany do pobudzenia procesów trawiennych, to najlepiej jest go zebrać na początku pory kwitnienia[42].
Działanie
Czosnek niedźwiedzi ma podobne własności lecznicze jak czosnek pospolity i inne gatunki czosnków[43][44]. Tradycyjnie wykorzystywany był leczniczo jako ziele przeciwszkorbutowe, poprawiające trawienie, przeciwbakteryjne, usuwające toksyny i zapobiegające chorobom układu sercowo-naczyniowego. Stosowano go także przy dolegliwościach układu oddechowego, przy przeziębieniach, zewnętrznie do leczenia ran, przewlekłych chorób skóry[11][21] i do łagodzenia bóli reumatycznych[21]. Przypisuje mu się silne działanie bakteriobójcze, obniżające ciśnienie krwi, korzystne działanie na serce, zapobieganie nowotworom złośliwym, miażdżycy, pobudzanie wydzielania soku żołądkowego i żółci. Jego silne działanie bakteriobójcze ma być szczególnie przydatne przy leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, przy tym dodatkowo oprócz zabijania bakterii czosnek pobudza wydzielanie śluzu w oskrzelach[43]. Stosowany jest także przy rzęsistkowicy[21].
Badania farmakologiczne potwierdzają działanie przeciwzakrzepowe wyciągów z czosnku niedźwiedziego. Związkiem aktywnym odpowiedzialnym za to działanie uznaje się 1,2-di-O-α-linolenoilo-3-O-β-D-galaktozylo-sn-glicerol (dlGG) oraz glukopiranozyd β-sitosterolu. Wpływ na agregację płytek krwi mają także flawonoidy zawarte w tej roślinie. W eksperymentach na szczurach wykazano także, że dieta wzbogacona liśćmi czosnku niedźwiedziego spowodowała znaczące zahamowanie aktywności enzymu przekształcającego (ACE) angiotensynę, działającą naczynioskurczowo i podwyższającą ciśnienie krwi. Efekt był lepszy niż w przypadku diety z taką samą ilością czosnku pospolitego. Podobnie korzystne efekty uzyskano w odniesieniu do obszarów niedokrwiennych oraz arytmii spowodowanych niedokrwieniem i reperfuzją. W badaniach in vitro wykazano także działanie obniżające aktywność biosyntezy cholesterolu[11].
Badania in vitro potwierdzają także działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybowe alkoholowych ekstraktów czosnku niedźwiedziego. Ograniczają one wzrost takich bakterii jak: Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Escherichia coli, Proteus mirabilis, Salmonella enteritidis, i grzybów: Cladosporium sp., Aspergillus niger, Rhizopus nigricans, Geotrichum candidum, Penicillium expansum, Candida lipolytica, Mycoderma, Saccharomycopsis fibuligera. Ekstrakty wodne wykazywały takie działanie w mniejszym stopniu. Za działanie antygrzybiczne odpowiadać ma głównie, choć nie wyłącznie, allicyna. Skutki przeciwbakteryjne spadają w przypadku przechowywania ekstraktu w wyższym pH i temperaturze wyższej niż 4 °C. Wskazuje się także na skuteczność soku z cebuli czosnku niedźwiedziego w zwalczaniu nicieni Rhabditis sp., larw Nippostrongylus brasiliensis i ograniczaniu rozwoju jaj glisty świńskiej Ascaris suum[11].
Różne części roślin zawierają związki znane z działań antyoksydacyjnych – flawonoidy i karotenoidy. Przeciwoksydacyjnie działają także enzymy katalazy, peroksydazy i dysmutazy ponadtlenkowej. Prowadzone są także badania nad cytotoksycznością różnych ekstraktów z czosnku niedźwiedziego nad szeregiem różnych linii komórek nowotworowych, potwierdzające działanie hamujące ich podziały[11].
Badania farmakologiczne czosnku niedźwiedziego są znacznie mniej liczne niż czosnku pospolitego i trwają w zasadzie dopiero od lat 90. XX wieku. Duża aktywność biologiczna tego gatunku powoduje, że jest uznawany za bardzo wartościowy i perspektywiczny materiał do produkcji wyrobów medycznych. Problem stanowi jednak trudność w pozyskaniu jednorodnego, standardowego materiału roślinnego ze względu na zmienność składu chemicznego roślin, wiązaną z reakcjami na zmienne warunki rozwoju[11] i stadium rozwoju poszczególnych roślin[18].
Dawkowanie
Ze względu na postępującą utratę połączeń siarkowych po zbiorze ziela i mniejszą zawartość substancji czynnych niż w przypadku czosnku pospolitego, dawkować należy go w celach leczniczych w większych ilościach. Z drugiej strony jest też w związku z tym bezpieczniejszy – działania niepożądane są mało prawdopodobne[44].
Medycyna weterynaryjna
Sok z czosnku niedźwiedziego stosowany jest w leczeniu babeszjozy krów[21].
Przeciwwskazania i ryzyko zatrucia
Czosnek niedźwiedzi jest uznawany generalnie za roślinę bezpieczną. Są jednak doniesienia o hemolitycznej anemii u zwierząt domowych karmionych tym gatunkiem, która tłumaczona jest działaniem siarczku dialilu toksycznego dla erytrocytów. W zależności od wyjątkowo i jednostkowo występującej wrażliwości działanie toksyczne i uczulające nie mogą być wykluczone w przypadku ludzi. Istnieje także ryzyko zatruć gatunkami trującymi o liściach podobnych morfologicznie (mimo braku charakterystycznego aromatu czosnkowego): konwalią majową, zimowitem jesiennym, ciemiężycą białą[11], obrazkami plamistymi oraz tulipanami[45][46]. Udokumentowano przypadki takich zatruć[47][48][49].

Roślina jadalna

edytuj
 
Liście czosnku sprzedawane na straganie. Budapeszt, Węgry

Wszystkie części rośliny są jadalne[11] o charakterystycznym, czosnkowym smaku[25]. Smak jest najsilniejszy w przypadku roślin świeżych, aromat roślin ugotowanych lub zasuszonych nieco słabnie[50].

Spożywane są zwykle liście, ale jadalne są także organy podziemne, kwiaty i owoce. Kwiaty są ostrzejsze w smaku od liści (jeszcze bardziej ostry smak mają owoce), w niewielkich ilościach stanowią bardzo dekoracyjny dodatek wyostrzający smak sałatek[25]. Liście czosnku najlepiej zbierać przed kwitnieniem (w marcu i kwietniu) – są wówczas delikatniejsze, później stają się nieco łykowate[50]. Mogą być spożywane surowe lub po ugotowaniu, także jako pesto. Dodawane są do zup, gnocchi, risotto, ravioli, serów żółtych i twarogów, także używanych jako smarowidło do pieczywa. Liście i kwiaty dodawane są do sałatek[11][50] i kanapek[50], a cebula czosnku niedźwiedziego stosowana może być analogicznie jak ząbki czosnku pospolitego[11]. W dietach odchudzających stosuje się sok z tego czosnku[51]. Cebule mogą być pozyskiwane do spożycia niemal przez cały rok, a przechowywać je można do 6 miesięcy[25]. Liście przechowywane mogą być jako warzywo kiszone, solone lub w oleju[50].

Gatunek ten stosowany jest w kuchni wielu krajów, w całym obszarze występowania. Szeroko rozpowszechniony jest sposób przygotowania zup z dodatkiem liści czosnku niedźwiedziego[50]. Roślina jest popularna zwłaszcza w Rosji, Ukrainie, Gruzji i Armenii[50]. W XIX wieku w Szwajcarii wyrabiano masło z mleka krów karmionych czosnkiem niedźwiedzim, co powodowało, że miało ono czosnkowy posmak[11]. W Kornwalii jedna z odmian sera Cornish Yarg (Wild Garlic Yarg Cornish Cheese) powstaje w wyniku owinięcia sera liśćmi czosnku niedźwiedziego, przez co wyrób zyskuje specyficzny aromat (niepodobny do czosnkowego) i kremową konsystencję[52]. W Niemczech spożywa się poszatkowane, osolone liście czosnku zalane oliwą[50]. W Eberbach obchodzony jest festiwal o nazwie Bärlauchtage (Dni czosnku niedźwiedziego)[11].

Roślina ozdobna

edytuj

Czosnek niedźwiedzi uprawiany jest jako roślina ozdobna dla efektownych liści i białych kwiatów rozwijających się wiosną. Nadaje się do wysiewania na rabatach[53] i jako roślina okrywowa[51]. Najlepszy efekt daje uprawa w miejscach wilgotnych pod drzewami i w zaroślach, w sąsiedztwie innych wiosennych roślin cebulowych, zawilców, miodunek itp.[54] Kwiatostany mogą być stosowane jako kwiaty cięte. Ze względu na łatwość mnożenia i szybki wzrost gatunek ma znaczenie produkcyjne[53].

Inne zastosowania

edytuj

Roślina wykorzystywana bywa jako repelent przeciw owadom[25].

Fitoncydy czosnku niedźwiedziego hamują rozwój chorób roślin – mączniaka prawdziwego winorośli i zarazy ziemniaka. Wstrzymują też kiełkowanie bulw ziemniaka, sprzyjając przy tym zachowaniu w dobrej zdrowotności pąków i młodych pędów[21].

Czosnek niedźwiedzi należy do najważniejszych roślin miododajnych w lasach liściastych[55]. Dzienna produkcja nektaru w jednym kwiecie tego gatunku wynosi od 0,1 do 3,8 µl i zawiera on od 25 do 50% cukrów[56].

Ze względu na powstawanie w roślinach tego gatunku oryginalnych flawonoidów, stanowi on przedmiot zainteresowania inżynierii genetycznej. Za pożądane uznaje się wykorzystanie genów tego gatunku w tworzeniu zmodyfikowanych genetycznie, wzbogaconych biochemicznie odmian uprawnych czosnku pospolitego[57].

Uprawa

edytuj

Czosnek niedźwiedzi uprawiany w odpowiednich warunkach może stać się rośliną bardzo ekspansywną – porasta zwartym łanem rozległe przestrzenie ograniczając wzrost innych roślin wiosennych. Nie przeszkadza natomiast we wzroście wielu roślin wieloletnich – w ogrodzie uprawiany może być razem z różami, marchwią, burakami. Nie należy natomiast tego czosnku sadzić m.in. w pobliżu roślin motylkowatych (wzajemnie ograniczają sobie wzrost)[25] i sałaty[58].

Rozmnażanie
Wysiewa się nasiona bezpośrednio po ich dojrzeniu na miejscu docelowym lub w zimnym inspekcie. W drugim przypadku na miejsce docelowe zaleca się sadzenie cebul wykopanych późnym latem następnego roku po skiełkowaniu roślin. Można też pozyskać latem cebule z roślin dojrzałych, po obumarciu części nadziemnych roślin. Cebule na miejscu docelowym sadzić należy dość głęboko[25].
Wymagania
W odróżnieniu od większości gatunków czosnków może rosnąć w miejscu częściowo zacienionym. Najlepiej rośnie w warunkach leśnych. Wymaga żyznej, próchnicznej i przepuszczalnej gleby. Jest rośliną mrozoodporną[25], wrażliwą jednak na suszę i nadmiar wilgoci w glebie[53].

Obecność w kulturze

edytuj

Czosnek niedźwiedzi jest tematem dialogu w drugim akcie „Trzech sióstr” Antona Czechowa[50].

Gatunek przedstawiony został na znaczkach pocztowych w Szwajcarii[59] i na Łotwie[60].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-09] (ang.).
  3. ↑ a b Allium ursinum L.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2017-08-09].
  4. ↑ Taxon: Allium ursinum L.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2017-08-09].
  5. ↑ a b c d Allium ursinum. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2017-08-09].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai T. G. Tutin. Allium ursinum L. „Journal of Ecology”. 45, 3, s. 1003–1010, 1957. JSTOR: 2256973. 
  7. ↑ Ареал лука медвежьего, черемши (Allium ursinum L.).. [w:] Агроэкологический атлас России и сопредельных стран: экономически значимые растения, их болезни, вредители и сорные растения [on-line]. [dostęp 2017-08-09].
  8. ↑ a b c d e f g h i Heinz Ellenberg: Vegetation ecology of Central Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2009, s. 84–86. ISBN 978-0-521-11512-4.
  9. ↑ a b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 18. ISBN 978-83-7073-444-2.
  10. ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Adam Zając, Maria Zając (red.). Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2001, s. 50. ISBN 83-915161-1-3.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av Danuta Sobolewska, Irma Podolak, Justyna Makowska-Wąs. Allium ursinum: botanical, phytochemical and pharmacological overview. „Phytochemistry Reviews”. 14, 1, s. 81–97, 2015. DOI: 10.1007/s11101-013-9334-0. 
  12. ↑ a b c Kaja Rola. Taxonomy and distribution of Allium ursinum (Liliaceae) in Poland and adjacent countries. „Biologia”. 67, 6, s. 1080–1087, 2012. DOI: 10.2478/s11756-012-0101-2. 
  13. ↑ a b c Anna Łobarzewska: Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum rośnie w Tatrach, [w:] „Chrońmy przyrodę ojczystą” R. XLII (1986), nr 3 (maj-czerwiec), s. 42–43.
  14. ↑ a b c d e Leokadia Witkowska-Żuk: Atlas roślinności lasów. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 443. ISBN 978-83-7073-649-1.
  15. ↑ a b c d e f Jitka Stepankova: Kvetena Ceske Republiky. 8. Praha: Academia, 2010, s. 674–677. ISBN 978-80-200-1824-3.
  16. ↑ a b c d Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  17. ↑ Władysław Szafer: Kwiaty i zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 92.
  18. ↑ a b c d e W. H. O. Ernst. Population Biology of Allium Ursinum in Northern Germany. „Journal of Ecology”. 67, 1, s. 347–362, 1979. DOI: 10.2307/2259355. JSTOR: 2259355. 
  19. ↑ a b c d Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
  20. ↑ F.M. Muller: Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and Documentation, 1978, s. 225.
  21. ↑ a b c d e f g P. Czikow, J. Łaptiew: Rośliny lecznicze i bogate w witaminy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1987, s. 90–91. ISBN 83-09-00523-7.
  22. ↑ a b Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 195–196. ISBN 83-09-00678-0.
  23. ↑ Alfonso Carotenuto, Vincenzo De Feo, Ernesto Fattorusso, Virginia Lanzotti, Silvana Magno, Carla Cicala. The flavonoids of Allium ursinum. „Phytochemistry”. 41, 2, s. 531–536, 1996. 
  24. ↑ Puxbaum H., König G. Observation of dipropenyl disulfide and other organic sulfur compounds in the atmosphere of a beech forest with Allium ursinum ground cover. „Atmos Environ”. 31, 2, s. 291–294, 1997. DOI: 10.1016/1352-2310(96)00162-8. 
  25. ↑ a b c d e f g h Allium ursinum – L.. Plants For A Future. [dostęp 2017-07-23].
  26. ↑ a b Tobias Herden, Barbara Neuffer, Nikolai Friesen, Allium ursinum L. in Germany – surprisingly low genetic variability, „Feddes Repertorium”, 123 (1), 2012, s. 81–95, DOI: 10.1002/fedr.201200019, ISSN 1522-239X [dostęp 2017-08-09] (ang.).
  27. ↑ Maud E. Andersson. Aluminium Toxicity as a Factor Limiting the Distribution of Allium ursinum (L.). „Annals of Botany”. 72, 6, s. 607–611, 1993. DOI: 10.1006/anbo.1993.1151. 
  28. ↑ Tadeusz Henryk Puchniarski: Rośliny siedlisk leśnych w Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004, s. 112. ISBN 83-09-01822-3.
  29. ↑ Francis Rose: Indicators of ancient woodland. British Wildlife, 1999. [dostęp 2017-08-09].
  30. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  31. ↑ Robert Jandl, Hubert Kopeszki, Gerhard Glatzel. Effect of a dense Allium ursinum (L.) ground cover on nutrient dynamics and mesofauna of a Fagus sylvatica (L.) woodland. „Plant and Soil”. 189, 2, s. 245–255, 1997. 
  32. ↑ Lilian E. Hawker, R.W. Harrison, Valerie O. Nicholls, Angela M. Ham. Studies on vesicular-arbuscular endophytes: I. A strain of Pythium ultimum Trow. in roots of Allium ursinum L. and other plants. „Transactions of the British Mycological Society”. 40, 3, s. 375–390, 1957. 
  33. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 37.
  34. ↑ Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985, s. 446. ISBN 83-09-00682-9.
  35. ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 21, 161. ISBN 83-05-12868-7.
  36. ↑ Allium ursinum L.. [w:] plantarium.ru [on-line]. [dostęp 2017-08-09].
  37. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).
  38. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  39. ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
  40. ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
  41. ↑ Dz. U. 2014 poz. 1409.
  42. ↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
  43. ↑ a b Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
  44. ↑ a b Dietrich Frohne: Leksykon roślin leczniczych. Wrocław: MedPharm Polska, 2010, s. 52–53. ISBN 978-83-60466-40-7.
  45. ↑ Bärlauch. Ages, 2017. [dostęp 2017-08-11].
  46. ↑ J. Rau, T. Kapp, P.-H. Reiser: Bärlauch – Vorsicht schützt. Die Untersuchungsämter für Lebensmittelüberwachung und Tiergesundheit, 2012-04-26. [dostęp 2017-08-11].
  47. ↑ Miran Brvar i inni, Acute poisoning with autumn crocus (Colchicum autumnale L.), „Wiener Klinische Wochenschrift”, 116 (5–6), 2004, s. 205–208, DOI: 10.1007/BF03040489, ISSN 0043-5325 [dostęp 2017-08-09] (ang.).
  48. ↑ Michael Klintschar i inni, Colchicine poisoning by accidental ingestion of meadow saffron (Colchicum autumnale): pathological and medicolegal aspects, „Forensic Science International”, 106 (3), 1999, s. 191–200, DOI: 10.1016/S0379-0738(99)00191-7 [dostęp 2017-08-09].
  49. ↑ Irene Gilotta, Miran Brvar, Accidental poisoning with Veratrum album mistaken for wild garlic (Allium ursinum), „Clinical Toxicology”, 48 (9), 2010, s. 949–952, DOI: 10.3109/15563650.2010.533675, ISSN 1556-3650 [dostęp 2017-08-09].
  50. ↑ a b c d e f g h i Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 54–55. ISBN 83-904633-6-9.
  51. ↑ a b Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin, tom I. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2011, s. 73. ISBN 978-83-7506-845-0.
  52. ↑ Lynher Dairies Cheese Co. Ltd.. British Cheese Board. [dostęp 2017-08-09].
  53. ↑ a b c Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Byliny okrywowe i runa leśnego. Kraków: Officina Botanica, 2006, s. 11. ISBN 83-922115-7-X.
  54. ↑ Aleksander Łukasiewicz: Krajowe byliny ozdobne. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1956, s. 101.
  55. ↑ Mieczysław Lipiński: Pożytki pszczele. Zapylanie i miododajność roślin. Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2010, s. 110. ISBN 978-83-09-99024-6.
  56. ↑ Ágnes Farkas, Réka Molnár, Tamás Morschhauser, István Hahn. Variation in Nectar Volume and Sugar Concentration of Allium ursinum L. ssp. ucrainicum in Three Habitats. „The Scientific World Journal”, 2012. DOI: 10.1100/2012/138579. 
  57. ↑ Chittaranjan Kole: Wild Crop Relatives: Genomic and Breeding Resources: Vegetables. Springer Science & Business Media, 2011, s. 5. ISBN 3-642-20450-3.
  58. ↑ Lola Djurdjevic, Anka Dinic, Pavle Pavlovic, Miroslava Mitrovic, Branko Karadzic, Vele Tesevic. Allelopathic potential of Allium ursinum L.. „Biochemical Systematics and Ecology”. 32, 6, s. 533–544, 2004. DOI: 10.1016/j.bse.2003.10.001. 
  59. ↑ CH011.11. Universal Postal Union. [dostęp 2017-08-18].
  60. ↑ LV006.05. Universal Postal Union. [dostęp 2017-08-18].

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Mapa zasięgu: Allium ursinum. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2017-08-09].
  • Pyłek: Allium ursinum. [w:] PalDat – Palynological Database [on-line]. [dostęp 2017-08-09].
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Czosnek_niedźwiedzi&oldid=72985738”