Aleksandr Hercen

rosyjski pisarz, myśliciel społeczny, działacz polityczny

Aleksandr Iwanowicz Hercen (ros. Александр Иванович Герцен; ur. 25 marca?/6 kwietnia 1812 w Moskwie, zm. 9 stycznia?/21 stycznia 1870 w Paryżu) – rosyjski pisarz, myśliciel społeczny, działacz polityczny popierający powstanie styczniowe w Polsce[1]. Autor dzieła Rzeczy minione i rozmyślania, uważanego za jeden z najlepszych utworów rosyjskiej prozy[2].

Aleksandr Hercen
Александр Иванович Герцен
Iskander
Ilustracja
Portret autorstwa Nikołaja Gaya, 1867
Imię i nazwisko

Aleksandr Iwanowicz Hercen

Data i miejsce urodzenia

6 kwietnia 1812
Moskwa

Data i miejsce śmierci

21 stycznia 1870
Paryż

Narodowość

rosyjska

Język

rosyjski

Alma Mater

Uniwersytet Moskiewski

Dziedzina sztuki

proza, publicystyka

Muzeum artysty

Dom-muzeum Hercena w Moskwie

Ważne dzieła
  • Kto winien?
  • Rzeczy minione i rozmyślania
podpis

Zwolennik poglądów rewolucyjno-demokratycznych[3][4][5]. Jego doktryna „rosyjskiego socjalizmu”, który miał powstać w Rosji z ominięciem fazy kapitalizmu, wywarła duży wpływ na rosyjskich narodników[6].

Życiorys

edytuj

Urodził się w Moskwie, jako nieślubny syn rosyjskiego arystokraty Iwana Jakowlewa i pochodzącej ze Stuttgartu 16-letniej Henrietty Wilhelminy Luisy Haag, nazwisko utworzono mu od das Herzchen (serduszko), jak zwracała się do niego matka.

Wstąpił na Uniwersytet Moskiewski w 1829 r., rozpoczął studia matematyczno-fizyczne. Początki zainteresowań społeczno-politycznych Hercena wiążą się z powstaniem dekabrystów i straceniem przywódców. Wraz z przyjacielem Nikołajem Ogariowem założył koło polityczne[7]. Krąg zainteresowań Hercena oscylował wokół myśli socjalistyczno-utopijnej (Saint-Simon). Działalność Hercena wzbudziła podejrzliwość caratu, co doprowadziło do aresztowania uczestników koła. W 1835 Hercen, jako przywódca, został zesłany do pracy administracyjnej. Kiedy w 1840 powrócił do Moskwy był opozycyjnie nastrojonym myślicielem, zapoznał się z pracami Hegla, które wywarły na niego znaczny wpływ.

W ruchu społecznym Rosji Hercen zaczął odgrywać istotną rolę w latach czterdziestych, gdy aktywnie zwalczał słowianofilskie utopie społeczne. Oprócz publicystyki uprawiał wówczas twórczość artystyczną. Jako pisarz beletrystyczny znajdował się pod wpływem Gogola.

W roku 1847 Hercen wyjechał za granicę, a w 1850 uzyskał status emigranta politycznego. Projektował wszcząć walkę z reżimem mikołajowskim z zewnątrz. Z zachwytem śledził przebieg i rozwój Wiosny Ludów we Francji i Włoszech. Załamanie zrywu rewolucyjnego oznaczało dla Hercena kryzys światopoglądu i klęskę okcydentalistycznych ideałów.

W tym czasie rozgrywał się również osobisty dramat Hercena związany ze śmiercią żony.

Po pobycie we Włoszech, Francji i Szwajcarii w 1852, Hercen osiadł w Londynie, gdzie nawiązał współpracę z Towarzystwem Demokratycznym Polskim i przy jego pomocy organizował Wolną Drukarnię Rosyjską. W okresie londyńskim nawiązał też bliskie kontakty z polskim wydawcą i działaczem emigracyjnym, Zenonem Świętosławskim[8].

Po klęsce Rosji w wojnie krymskiej i śmierci Mikołaja I w 1855 założył czasopismo „Polarnaja Zwiezda”, nawiązujące do tradycji dekabrystów. W lipcu 1857 rozpoczął z Ogariowem druk „Kołokoła”, który kolportowany do Rosji stał się potężnym czynnikiem radykalizacji nastrojów. Od wydania manifestu carskiego w 1861 dotyczącego reformy uwłaszczeniowej, Hercen przeszedł na stanowisko rewolucyjnych demokratów, planując sojusz z Czernyszewskim, który został jednak wykluczony z życia społeczno-politycznego Rosji. Hercen zaś kładł podwaliny pod przyszły radykalny ruch narodnicki w Rosji. Wówczas też współpracował z Michałem Bakuninem.

Na przełomie lat 1861/1862 powstała pierwsza „Ziemla i Wola”, na którą wpływ miały poglądy Hercena. W 1863 poparł powstanie styczniowe, co spowodowało protesty emigracji rosyjskiej i utratę przez „Kołokoł” połowy abonentów[9]. W 1867 pismo, wobec braku zainteresowania, zostało zamknięte.

W latach 1852–1868 Hercen stworzył Rzeczy minione i rozmyślania, literacką kronikę własnego życia, ale też życia ideowego Rosji i Europy.

Wybrana twórczość

edytuj
dzieła literackie
  • 1846 – Kto winien? lub Czyja wina? (ros. Кто виноват?)
  • 1848 – Sroka złodziejka (ros. Сорока-воровка)
próby pogodzenia idealizmu z materializmem
  • O miejscu człowieka w przyrodzie
  • Pierwsze spotkanie
  • Legenda
  • Drugie spotkanie
kryzys ideałów
  • 1852 – Listy z Francji i Włoch (ros. Письма из Франции и Италии)
  • Z tamtego brzegu (ros. С того берега)
teoria tzw. rosyjskiego socjalizmu chłopskiego
  • O rozwoju idei rewolucyjnych w Rosji
rewolucyjny demokratyzm
  • Końce i początki
  • Do żołnierzy rosyjskich
pamiętniki
  • 1852-1868 – Rzeczy minione i rozmyślania (ros. Былое и думы)

Przypisy

edytuj
  1. Chris Cook, John Stevenson, Leksykon nowożytnej historii Europy 1763-1999, Warszawa 2000, s.377
  2. Aleksandr Ivanovich Herzen, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-03] (ang.).
  3. rewolucyjni demokraci, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-03-20].
  4. Szczipanow 1969 ↓, s. 323.
  5. Spirkin 1968 ↓, s. 52.
  6. Hercen Aleksander Iwanowicz - Zapytaj.onet.pl [online], portalwiedzy.onet.pl [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2014-03-11] (pol.).
  7. Szczipanow 1969 ↓, s. 331.
  8. Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958.
  9. Светлана Иванова, Обсуждение «польского вопроса» на страницах периодических изданий 60-х годов XIX века // Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego-Ежегодник Русско-польского института № 1 (2) 2012. ip-r.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-30)]..

Bibliografia

edytuj

Źródła w języku polskim

edytuj

Źródła w języku rosyjskim

edytuj

Źródła w języku angielskim

Linki zewnętrzne

edytuj