21 Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”

21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy” (21 pp) – oddział piechoty Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

21 pułk piechoty „Dzieci Warszawy”
1 Okręgowy Warszawski Pułk
Ilustracja
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

11 listopada 1918

Rozformowanie

1939

Nazwa wyróżniająca

Warszawski

Patron

Dzieci Warszawy

Tradycje
Święto

18 sierpnia[1]

Nadanie sztandaru

21 lipca 1921
18 sierpnia 1932

Kontynuacja

8 Brygada Zmechanizowana

Dowódcy
Pierwszy

płk Bolesław Jaźwiński

Ostatni

płk dypl. Stanisław Sosabowski

Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka
bitwa pod Rakowem (21 VII–3 VIII 1919)
bitwa o przedmoście warsz. (13–16 VIII 1920)
bitwa pod Haliczem (13–14 IX 1920)
bitwa pod Fragą (14–15 IX 1920)
kampania wrześniowa
Organizacja
Kryptonim

Przemysław

Dyslokacja

garnizon Warszawa

Rodzaj sił zbrojnych

wojsko

Rodzaj wojsk

piechota

Podległość

8 Dywizja Piechoty

Odznaczenia

Pułk sformowany został w 1918 jako 1 Okręgowy Warszawski Pułk. Jego poszczególne bataliony walczyły w wojnie polsko-ukraińskiej. Całością sił wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Walczył na froncie litewsko-białoruskim i w obronie Warszawy.

W okresie międzywojennym stacjonował w garnizonie Warszawa na Cytadeli[2]. Wchodził w skład 8 Dywizji Piechoty[3].

W kampanii wrześniowej walczył w składzie macierzystej dywizji. W składzie Armii „Modlin” wziął udział w ostatniej fazie bitwy pod Mławą. Od 10 września bronił Warszawy.

Formowanie i zmiany organizacyjne

edytuj

Pułk formowano od 11 listopada 1918 w Warszawie, jako 1 okręgowy warszawski pułk. Kadrę w większości stanowili żołnierze I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego w Rosji oraz POW[4]. Dowództwo powierzono płk Bolesławowi Jaźwińskiemu, a organizację I batalionu kpt. Stanisławowi Wrzalińskiemu[5]. 27 listopada pułk przemianowany został na 21 pułk piechoty[6]

28 listopada 1918 I batalion pod dowództwem Wrzalińskiego liczył już 870 ludzi – wyłącznie ochotników. Do I batalionu oprócz Dowborczyków i członków POW zaciągnęło się wielu uczniów warszawskich szkół średnich, młodzieży robotniczej i inteligentów[5]. Pułk złożył przysięgę 13 grudnia 1918 w Warszawie na placu Saskim[4]. W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Warszawie[7].

Obsada personalna pułku w 1920[8]
Stanowisko Stopień, imię i nazwisko
Dowódca mjr Zdzisław Przyjałkowski
Adiutant por. Bolesław Szulc
Referent oświatowy ppor. Stanisław Czernik
Oficer łączności por, Antoni Krzyczkowski
Lekarz por. lek. Tadeusz Bokiewicz
kpt. lek. Mieczysław Bakman
Kapelan ks. Jan Litwiński
Dowódca taborów ppor. Walery Żurakowski
Dowódca I batalionu mjr Aleksander Potrykowski
mjr Ludwik Żuławski
mjr Łukowski? (IX)
mjr Ludwik Żuławski (X)
Adiutant ppor, Roman Rumijewski
Oficer gospodarczy ppor. Edward Gorczyński
Oficer prowiantowy ppor. Józef Perzyński
Lekarz pchor. san. Stefan Dobryszycki
Dowódca 1 kompanii ppor. Czesław Oborski
Dowódca 2 kompanii ppor. Bolesław Kachel
Dowódca 3 kompanii ppor. Jan Rybczyński
Dowódca 4 kompanii ppor, Edward Lubowićki
Dowódca plutonu ppor. Antoni Gumielach
Dowódca 1 kompanii km por. Bronisław Surewicz
Dowódca II batalionu mjr Karol Michalski
Adiutant ppor. Aleksander Pacewicz
Oficer gospodarczy ppor. Zygmunt Gryglaszewski
Lekarz ppor. podlek. Bronisław Pianko
Oficer sanitarny pchor. san. Henryk Lenk
Dowódca 5 kompanii por. Ryszard Markowski
Dowódca plutonu ppor. Stanisław Czerniak
Dowódca 6 kompanii por. Władysław Topczewski
Dowódca plutonu ppor. Antoni Kuliński
Dowódca plutonu ppor. Kazimierz Szempliński
Dowódca 7 kompanii kpt. Leopold Szymkowicz
Dowódca plutonu ppor. Józef Boye
Dowódca 8 kompanii kpt. Stanisław Kowalski
Dowódca plutonu ppor. Włodzimierz Klein
Dowódca 2 kompanii km por. Stanisław Piasecki
Dowódca plutonu ppor. Stefan Krawczyk
Dowódca III batalionu por. Czesław Święcicki
kpt. Bolesław Ciechanowski (od 1 X?)
por. Stanisław Sadowski
Adiutant por. Jerzy Chorzewski
Lekarz por. lek. Tadeusz Bokiewicz
Oficer sanitarny pchor. san. Hugo Handke
Dowódca 9 kompanii ppor. Tadeusz Żelazowski (do 17 X)
Dowódca 10 kompanii por. Czesław Święcicki
Dowódca plutonu ppor. Aleksander Łagiewski
Dowódca 11 kompanii ppor. Stefan Kiesławski
Dowódca 12 kompanii ppor. Tadeusz Orłowski († 14IX)
Dowódca plutonu ppor. Tadeusz Sawicki
Dowódca 3 kompanii km por. Miłosz Krzywkowski
Dowódca kompanii technicznej ppor. Roman Nowicki
Dowódca plutonu ppor. Aleksander Żegota
Dowódca 4 kompanii km por. Alojzy Szaładycki
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Aleksander Demidow
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Stanisław Godycki-Ćwirko
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Piotr Łazowski
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Marian Turowski
Oficer pułku ppor. Wiktor Kalinowski
Oficer pułku pchor. Julian Stanik

Pułk w walce o granice

edytuj
 
Schemat działań pułku w latach 1919-1921

Walki na froncie ukraińskim

edytuj

9 stycznia 1919 II batalion kpt. Romualda Żurakowskiego wyruszył na front ukraiński i wszedł w skład grupy generała Leona Berbeckiego. 17 stycznia stoczył swój pierwszy zwycięski bój pod Rawą Ruską. Prowadząc kolejne działania w kierunku wschodnim, we współdziałaniu z batalionem 36 pułku piechoty Legii Akademickiej, zajął Michałówkę i Uhnów. Po zajęciu 22 lutego Bełza, batalion w składzie Grupy „Bełz" przeszedł do walk pozycyjnych. Następnie batalion nacierał w ramach ogólnej ofensywy wojsk polskich i zdobywał Biesiady i Dobrosin. Prowadząc działania pościgowe współuczestniczył w zajęciu Żółkwi i w konsekwencji osiągnął linię Bugu. Nacierając dalej w kierunku Złoczowa, obsadził linię Seretu. Po pięciomiesięcznych walkach batalion został odesłany na odpoczynek do Lwowa[4].

16 marca wyruszył na front III batalion kpt. Kazimierza Moniuszki. Po opanowaniu Chorośnicy uczestniczył w zdobywaniu Siedliska, Rogóźna, Jaworowa. W walkach o Wiszenkę Wielką poniósł duże straty. w trzeciej dekadzie kwietnia walczył Magierów, a od 8 maja pod Sądową Wisznię. Po zdobyciu Sambora został wycofany do odwodu i 8 czerwca powrócił do Warszawy[9].

Pułk w wojnie polsko-bolszewickiej

edytuj
Na Wołyniu

Pełniący służbę garnizonową we Lwowie II/21 pp został przerzucony na front wołyński[10]. 8 czerwca przewieziony został koleją do Kamienia Koszyrskiego[11]. Stąd ruszył marszem pieszym w kierunku Stochodu i dotarł do Styru. W czasie forsowania rzeki poniósł wysokie straty[12]. Mimo to nacierał dalej w kierunku Bereżnicy i nad Horyniem zorganizował obronę. Atakując dalej, 15 sierpnia osiągnął linię Słuczy i zajął Sarny, a pod Suszczanami przełamał silną obronę nieprzyjaciela. Tu obsadził odcinek od Suszczan do Olewska. Walki pułku nad Uborcią trwały do 12 października[13].

Na froncie litewsko-białoruskim

W tym czasie zreorganizowane w Ostrowi I i III batalion pod wspólnym dowództwem płk. Fabiana Kobordo skierowane zostały na front litewsko-białoruski i 19 lipca koleją przewiezione do Bohdanowa. Stąd marszem pieszym pomaszerowały pod Raków. Walki o miasto toczyły się ze zmiennym szczęściem do 5 sierpnia[14]. 8 sierpnia rozpoczęła się polska ofensywa na Mińsk. Pułk wziął w niej udział, a po sukcesach wojsk polskich obsadził pod stacją Ziabki pozycje nad Autą i pobliskimi jeziorami. Tu prowadził działania obronne[15]. W połowie października dołączył do pułku II batalion[16].

Jesienią 1919 nastąpiła stabilizacja działań na froncie polsko-bolszewickim. Prowadzono jedynie walki o znaczeniu lokalnym. 21 pułk piechoty otrzymał zadanie utrzymać pozycje wzdłuż linii Berezyna – Auta. Początkowo zorganizowano pozycje obronne wzdłuż linii Kotowszczyzna – jezioro Szmudino – jezioro SztolbyMugininoUsaja – Uświata – Turowla[17]. Po krótkim odpoczynku pułk obsadził następny odcinek obrony na lewym brzegu Dźwiny aż do ujścia Uszaczy. Pod koniec grudnia pułk uzupełnił stany. Na dzień 31 grudnia 1919 posiadał już 25 oficerów, 1605 szeregowców, 338 koni i 129 wozów[18]. Nad Dźwiną pułk stacjonował aż do wiosny 1920[19].

W myśl rozkazu Naczelnego Dowództwa z 1 kwietnia, nastąpiła reorganizacja struktur Wojska Polskiego. Zlikwidowano Front Litewsko-Białoruski, a na jego bazie utworzono trzy armie bezpośrednio podległe Naczelnemu Wodzowi. 1 Armia gen. Stefana Majewskiego była rozwinięta od Dźwiny po Borysów, 4 Armia gen. Stanisława Szeptyckiego – wzdłuż Berezyny po Polesie, a 7 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza osłaniała od strony Litwy. Po stronie przeciwnej operowały wojska Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego[20]. 14 maja ruszyła pierwsza ofensywa Armii Czerwonej[21][22]. Pas obrony 1 Armii został przełamany na północny wschód od Homla. 21 pułk piechoty wycofał się na linię Auty i dalej prowadził działania opóźniające wzdłuż Dźwiny. Toczył zacięte walki nad Dzisną, a potem w rejonie Rynki – Borejsze i w obronie przedmościa Kozian. Ciężkie położenie 1 Armii skłoniło Naczelne Dowództwo do sformowania Armii Rezerwowej pod dowództwem gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Jej przeciwuderzenie zahamowało ofensywę sowiecką, a grupa gen. Lucjana Żeligowskiego, w skład której wchodził 21 pułk piechoty, zajęła 3 czerwca Koziany. Szarkowszczyznę i Hermanowicze. Po wyczerpujących walkach pułk odszedł na krótki odpoczynek[19].

Pułk w działaniach odwrotowych

Na początku lipca na kierunku litewsko-białoruskim znajdowały się dwie armie (1. i 4.) oraz grupa poleska. Natomiast przeciwnik skoncentrował tu cztery armie Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego (3. 4. 15. i 16.) oraz Grupę Mozyrską. Większość tych sił (3. 4. i 15 armia) skierowana została przeciwko polskiej 1 Armii gen. por. Gustawa Zygadłowicza z zamiarem przerwania jej frontu od północy i zepchnięcia na błota poleskie. Rozpoczęta 4 lipca sowiecka kontrofensywa nad Autą i Berezyną doprowadziła do załamania frontu litewsko-białoruskiego, którego oddziały rozpoczęły odwrót. Działająca na północ od Hermanowicz Grupa „Dźwina” wycofała się na linię Czersk – Popki – Wiata, a następnie do Woropajewa na linię Łuczajki. 21 pułk piechoty dowodzony w owym czasie przez kpt. Zdzisława Przyjałkowskiego osłaniał odwrót 8. i 10 Dywizji Piechoty, a w kolejnych dniach prowadził działania opóźniające[19]. 19 lipca pułk już pod dowództwem mjr. Romualda Żurakowskiego osiągnął okolice Grodna. Miasto było już w rękach sowieckich. Próby jego odbicia skończyły się dla pułku tragicznie. Poniósł on wielkie straty, jego dwie kompanie dostały się do niewoli, a cały tabor został przejęty przez nieprzyjaciela[23]. Pułk zmuszony był cofać się dalej. Pod Białymstokiem działający w straży tylnej II batalion dostał się do niewoli, a pozostałe pododdziały zostały rozproszone[24]. Po pewnym czasie zebrany ponownie pułk cofał się w kierunku na Małkinię, dalej na linię rzeki Liwiec, a następnie w rejon Okuniewa[25].

Bitwa Warszawska

6 sierpnia Naczelny Wódz, marszałek Józef Piłsudski podjął decyzję o przeprowadzeniu zwrotu zaczepnego znad Wieprza i stoczenia walnej bitwy na przedpolach Warszawy. W tym celu rozpoczęto koncentrację jednostek, które miały wejść w skład grupy uderzeniowej, a także przegrupowywano oddziały mające bronić samej Warszawy i osłaniać tę obronę od północy. Pułk bronił warszawskiego przedmościa i zorganizował obronę na odcinku OkuniewLeśniakowizna, a 12 sierpnia odrzucił nieprzyjacielskie natarcie. W tym dniu przybyły do pułku uzupełnienia. 14 sierpnia krwawe walki pod Ossowem toczył sąsiedni 36 pułk piechoty Legii Akademickiej[24]. Celem odciążenia sąsiada, 21 pułk piechoty uderzał ze skrzydła, a kilkakrotne ataki Sowietów odpierano z niewielkimi stratami własnymi[26].

16 sierpnia ruszyła kontrofensywa znad Wieprza. Nacierająca z południa 4 Armia płk. Józefa Rybaka uderzyła w bok nieprzyjacielskiego ugrupowania oblegającego Warszawę. Armia Czerwona rozpoczęła bezładny odwrót. W działaniach pościgowych 21 pułk piechoty uderzał w kierunku na Cygów, Jadów i Łochów, a 22 sierpnia jego I batalion zajął stację w Ostrołęce[26]. Z Ostrołęki pułk został wycofany do Zegrza, a następnie do Nieporętu gdzie odtwarzał gotowość bojową[27].

Ofensywa jesienna

12 września pułk trzema transportami kolejowymi z Warszawy wyruszył do Stanisławowa. Nocą z 13 na 14 września polska 8 Dywizja Piechoty sforsowała Dniestr pod Haliczem. Pułk mjr. Zdzisława Przyjałkowskiego, we współdziałaniu z I batalionem 36 pułku piechoty Legii Akademickiej, zdobył częściowo uszkodzony most na rzece i zajął stację kolejową[27]. Rano uderzył z przyczółka na wsie Słobódkę i Konkolniki. Walki trwały do godzin popołudniowych 15 września. Dopiero wtedy 345 pułk strzelców wycofał się z miejscowości[28][29].

Osobny artykuł: bitwa pod Haliczem.

36 pułk piechoty nacierał dalej w kierunku na Zasław. Nad Horyniem zorganizował obronę jego lewego brzegu[26]. W nocy 11 października pułk zajął Płonne, a 18 października zdobył Miropol nad Słuczą odrzucając poza stację kolejową Pieczanówka oddziały sowieckiej 24 Dywizji Strzelców[30]. W tym też dniu ogłoszono rozkaz o zawieszeniu broni. Po krótkim postoju nad Słuczą, pułk przegrupował się do Dubna. Tu pełnił służbę patrolową[31].

Bilans walk

edytuj

W uznaniu męstwa wykazanego na bojowym wielu żołnierzy 21 pułk piechoty zostało wyróżnionych wysokimi odznaczeniami bojowymi. Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari odznaczonych zostało 22 żołnierzy, zaś Krzyż Walecznych otrzymało 75 oficerów i 311 szeregowych[32]. W czasie walk poległo 14 oficerów i 285 szeregowych[33]

Mapy walk pułku w 1920

edytuj

Kawalerowie Virtuti Militari

edytuj
 
Order Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918-1920[32]
ppor. Zygmunt Burago por. Bolesław Ciechanowski por. Stanisław Godycki-Ćwirko
plut. Ludwik Jackowski st. szer. Julian Kamiński plut. Henryk Kapiński
por. Kazimierz Konopacki por. Józef Kozłowski sierż. Zygmunt Kukliński
por. Albin Leszczyński ppor. Tadeusz Orłowski kpr. Józef Potkański
mjr Zdzisław Przyjałkowski ppor. Stanisław Sadowski st. szer. Piotr Śliwiński
kpr. Bronisław Szbelak plut. Tadeusz Szreter sierż. Teofil Tendorf
plut. Józef Tybel por. Mieczysław Wierzejski mjr Ludwik Żuławski
mjr Romuald Żurakowski

Ponadto 75 oficerów i 311 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych, w tym 6 czterokrotnie, 5 trzykrotnie i 11 dwukrotnie[32]. Wśród odznaczonych Krzyżem Walecznych po raz pierwszy był ś.p. ppor. Jan Lehr.

Pułk w okresie pokoju

edytuj
 
8 Dywizja Piechoty w 1938
 
Defilada 21 pp na pl. Saskim w Warszawie. Widoczni m.in. gen. Władysław Sikorski (salutuje), gen. Daniel Konarzewski (2 z lewej), gen. Lucjan Żeligowski (3 z lewej); listopad 1925
 
Cytadela Warszawska, miejsce stacjonowania pułku
 
Święto 21 pp w Warszawie - przegląd oddziałów przez gen. Antoniego Szyllinga (w środku); sierpien 1931
 
Święto 21 pp w Warszawie - defiladę przyjmuje gen. Antoni Szylling (1 z prawej)
 
Powrót 1 pułku szwoleżerów i 21 pp po manewrach do Warszawy; wrzesień 1932. Defilada przed gen. Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim (ze szpicrutą)

W okresie międzywojennym 21 pułk piechoty stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr I[34] w garnizonie Warszawa na Cytadeli[35]. Wchodził w skład 8 Dywizji Piechoty[34].

Po powrocie z frontu rozpoczął się dla pułku nowy okres działania już w warunkach pokojowych. W pierwszych latach kadra oficerska pochodziła w większości z oddziałów legionowych i Polskiej Organizacji Wojskowej, następnie z byłej armii rosyjskiej, a w trzeciej kolejności z byłej armii austriackiej. W miarę upływu czasu następowały stopniowo zmiany w związku z przybywaniem do pułku oficerów z polskich już szkół wojskowych[36].

Przewrót majowy

Rankiem 12 maja komendant miasta gen. Stefan Suszyński postawił pułk w stan alarmowy. Zgodnie z rozkazem komendanta miasta wysłano kompanię pod dowództwem kpt. Mariana Masternaka wzmocnioną plutonem ckm por.Tadeusza Kiersta do Komendy Miasta. Druga kompania por. Jerzego Majewskiego obsadziła plutonami wyloty mostów na Wiśle. Po zorientowaniu się dowództwa pułku w przyczynach rozgrywających się wydarzeń, dowódca pułku oraz większość kadry dowódczej opowiedziała się po stronie marszałka Piłsudskiego[36][a].

Odwołano kompanię ochraniającą mosty, a dowództwo kompanii skierowanej do Komendy Miasta objął adiutant pułku kpt. Tadeusz Zelazowski. Do ochrony gmachu Dowództwa Okręgu Korpusu w pałacu Mostowskich skierowano 3 kompanię ckm por. Rusiniaka-Gąsiorowskiego[36]. Kompania kpt. Żelazowskiego około północy 12 maja przeszła z Komendy Miasta w rejon Dworca Głównego, a rano na skrzyżowanie Alej Jerozolimskich i Nowego Światu. Tam kpt. Żelazowski, odwołany do Cytadeli, przekazał dowództwo por. Kierstowi, a kompanię skierowano na Plac Trzech Krzyży i dalej w Aleje Ujazdowskie przeciw oddziałom rządowym. Byli zabici i ranni[37]. 3 kompania ckm skierowana została z pałacu Mostowskich w rejon Dworca Głównego, a następnie z przydzielonymi dwoma działami rozpoczęła natarcie wzdłuż ul. Marszałkowskiej w kierunku pl. Zbawiciela. Napotkany przy ul. Litewskiej pododdział Szkoły Podchorążych złożył broń i por. Gąsiorowski odesłał go do znajdującego się w pobliżu budynku szkoły. Kompania opanowała budynek kolejki Wilanowskiej przy ul. Belwederskiej, zajęła stanowiska na wzniesieniu i stąd blokowała wycofujący się z gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych 10 pułk piechoty. Po zajęciu belwederu, zarządzono wstrzymanie ognia. 14 maja, około 19:30 zastępca dowódcy pułku ppłk Iwo Giżycki i zarządził powrót do koszar[37].

Szkolenie wojsk

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 21 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych[38]. Po wprowadzeniu w 1930 nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza[39]. W tym czasie wprowadzono też dodatkowo kompanię karabinów maszynowych. Stan pułku powiększył się o 4 oficerów, 13 podoficerów, 1200 szeregowców i 12 karabinów maszynowych[40].

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[41][b]
Stanowisko Stopień, imię i nazwisko Przydział we wrześniu 1939
Dowództwo, kwatermistrzostwo i pododdziały specjalne
dowódca pułku płk dypl. Stanisław Sosabowski dowódca 21 pp
I zastępca dowódcy vacat
adiutant kpt. Stanisław Löwenstamm I adiutant
starszy lekarz mjr dr Henryk Lenk
młodszy lekarz kpt. lek. Bolesław Syrocki
II zastępca dowódcy (kwatermistrz) mjr Mieczysław Duch
oficer mobilizacyjny kpt. adm. (piech.) Roman Pospischil
zastępca oficera mobilizacyjnego kpt. adm. (piech.) Edward Turkiewicz
oficer administracyjno-materiałowy kpt. Józef Jan Pechal
oficer gospodarczy kpt. int. Edward Baszniak
oficer żywnościowy vacat
oficer taborowy[c] kpt. tab. Maksymilian Ziembiński
kapelmistrz kpt. adm. Antoni Chrapczyński
dowódca plutonu łączności por. Stanisław Gala
dowódca plutonu pionierów por. Wincenty Tkaczyk
dowódca plutonu artylerii piechoty kpt. art. Piotr Kowalski
dowódca plutonu ppanc. por. Marian Kamiński
dowódca oddziału zwiadu ppor. Jan Tłuczkiewicz
I batalion
dowódca batalionu mjr Władysław II Dobrowolski dowódca I/21pp
dowódca 1 kompanii kpt. Władysław I Zwoliński[d] cz. III Kwatery Gł. Armii „Poznań”
dowódca plutonu ppor. Bogdan Trawiński
dowódca plutonu ppor. Juliusz Wereszczyński
dowódca 2 kompanii kpt. Jerzy Czesław Wójcicki
dowódca plutonu ppor. Zbigniew Stefański
dowódca 3 kompanii por. Zbigniew Chlebowski
dowódca plutonu ppor. Stefan Gawlik
dowódca 1 kompanii km p.o. por. Eugeniusz Pokrowski dowódca 2 kkm
dowódca plutonu por Stefan Burwiel dowódca 1 kkm
II batalion
dowódca batalionu mjr Stanisław Szerski
dowódca 4 kompanii por. Jerzy Aleksander Górecki
dowódca plutonu por Józef Smela dowódca 2/21pp
dowódca 5 kompanii kpt. Stanisław Safin dowódca 5/21pp
dowódca plutonu ppor. Zygmunt Henryk Dziadosz
dowódca 6 kompanii kpt. Emanuel Dobromir Folga dowódca 1/21pp
dowódca plutonu ppor. Jan Andrzej Skierski dowódca 6/21pp
dowódca 2 kompanii km p.o. por. Ryszard Kulesza
dowódca plutonu por. Mieczysław Ptasiński
III batalion
dowódca batalionu ppłk Marian Jan Rozborski
dowódca 7 kompanii kpt. Szczepan Bronisław Madej
dowódca plutonu ppor. Hubert Nikodem Kunicki
dowódca 8 kompanii kpt. Wiktor Świątek dowódca 8/21pp
dowódca plutonu ppor. Czesław Chamerski
dowódca plutonu ppor. Antoni Maria Kukawski
dowódca 9 kompanii kpt. Stefan Józef Obrębowski dowódca III/21pp
dowódca plutonu por. Hieronim Tarasiuk
dowódca 3 kompanii km kpt. Jan Kozubek
dowódca plutonu ppor. Stanisław Szczotkowski
na kursie por. Henryk Kamiński
por. Michał Antoni Polegaj dowódca 4/21pp
ppor. Czesław Dej
ppor. Stanisław Witomski dowódca 9/21pp
odkomenderowany por. Arseniusz Jermoliński dowódca 3 kkm
21 kompania wartownicza „Palmiry”
dowódca kpt. Albin Józef Barczak
dowódca plutonu por. adm. (piech.) Piotr Bodzioch
21 obwód pw „Warszawa”
kmdt obwodowy PW mjr Franciszek Żebrowski[e]
kmdt miejski PW Warszawa I kpt. piech. Edward Penner[e]
kmdt miejski PW Warszawa II kpt. piech. Henryk Kuźmiński[e]

21 pp w kampanii wrześniowej

edytuj

Mobilizacja

edytuj

W okresie lata 1939 roku poszczególne bataliony pułku brały udział w budowie umocnień polowych wokół twierdzy Modlin. W dniach 24-26 sierpnia 1939 roku 21 pułk piechoty został zmobilizowany w ramach mobilizacji niejawnej alarmowej w grupie niebieskiej w czasie od A+20 do A+36. Dodatkowo na bazie stanu czynnego i rezerwistów sformowano:

W grupie brązowej20

  • kompanię km plot. typ B nr 13,
  • kompanię km plot. typ B nr 115.

W grupie zielonej

  • kompanię wartowniczą 4/12 batalionu wartowniczego.

W grupie niebieskiej

  • kompanię kolarzy nr 11.

Natomiast w I rzucie mobilizacji powszechnej w dniach 2-4 września 1939 dodatkowo zmobilizowano:

  • pluton km nr 203,
  • pluton km nr 204,
  • samodzielną kompanię km i br. tow. nr 15
  • batalion marszowy 21 pp
  • uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 11[47].

Działania bojowe

edytuj

26 sierpnia 21 pp przemieścił się do Pomiechówka, nocą 29/30 sierpnia pułk wykonał marsz 40 km do miejscowości Strachowo i folwark Strachówka koło Płońska. Następnej nocy pułk dotarł na miejsce koncentracji macierzystej 8 Dywizji Piechoty w m. Rumoka na południowy wschód od Ciechanowa. Wraz z 8 DP pułk znalazł się w II rzucie Armii „Modlin”.

Udział w bitwie pod Mławą

edytuj

Dwoma marszami nocnymi 1/2 i 2/3 września 21 pp przemieścił się do NieborzynKoziczyn następnie zorganizował tam obronę. 3 września w bitwie pod Mławą pułk w składzie Armii „Modlin” nacierał po osi Koziczyn–Chrostowo Wielkie, Czernice Borowe–Chojnowo mając II i III bataliony jako czołowe odrzucił oddziały nieprzyjaciela z 12 Dywizji Piechoty w kierunku północnym i zdobył rubież szosy GruduskPrzasnysz. Po wprowadzeniu do walki I batalionu zdobył wszystkie przedmioty terenowe. O godz. 22.30 dowódca pułku płk S. Sosabowski rozkazał wstrzymać natarcie i przejść do obrony opanowanej rubieży. Umożliwiło to oddziałom 8 i 20 Dywizji Piechoty wycofanie się na linię Bugu i Narwi[48]. W trakcie zwycięskiego boju poległo 79 żołnierzy, 129 zostało rannych. Zdobyto 7 ckm, 13 lkm, rozbito 2 pojazdy pancerne. Wykonując marsz nocny 3/4 września ok godz. 10 otworzył sobie drogę walką z czołgami do lasu Opinogóra.

Odwrót

edytuj

Nocą 4/5 września 21 pp podjął dalszy marsz bez styczności z wrogiem do miejscowości Lipiny Brody. Następnie maszerując nocami przez Sochocin i Kroczewo, a odpoczywając w dzień przybył rano 8 września do Modlina. Dotychczas z szeregów pułku ubyło 360 żołnierzy. Tam otrzymał zadanie wzmocnienia obrony Warszawy. W czasie marszu poniósł dotkliwe straty wskutek niemieckiego bombardowania pod Jabłonną, poległo 69, a rannych zostało 122 żołnierzy. 10 września osiągnął rejon lasów w pobliżu Strugi i Zielonki. Dwa następne dni budował umocnienia polowe, patrolował teren i toczył potyczki z patrolami rozpoznawczymi nieprzyjaciela.

Udział w obronie Warszawy

edytuj

14 września został dyslokowany na Pragę, następnie powierzono 21 pp obronę pododcinka Grochów wchodzącemu w skład odcinka południowego przedmościa wschodniego (praskiego)[49]. W skład odcinka weszły też I i II bataliony 336 pułku piechoty. Bataliony II/21 pp i I/21 pp, a także oba bataliony 336 pp obsadziły stanowiska w I linii obrony batalion III pozostał w drugim rzucie obrony. 15 września I batalion pułku stoczył ciężki bój z oddziałami niemieckiej 11 Dywizji Piechoty o południową część Grochowa, poniósł straty 240 żołnierzy. Nocą 15/16 września 8 kompania dokonała wypadu w kierunku Wawra, osiągnęła sukcesy, ale straciła też 45 poległych i rannych. 16 września niemieckie natarcie odparł II batalion pułku w „Reducie Skrzyżowanie”. Zadając nacierającym oddziałom niemieckiego 23 pp duże straty. Intensywny ostrzał niemieckiej artylerii i szturmy przyniosły też straty broniącemu się II batalionowi i zniszczenie infrastruktury miasta. 17 września II batalion wykonał natarcie na niemiecką obsadę budynków przy ul. Grenadierów, za cenę 22 poległych wzięto do niewoli 123 jeńców, w tym 11 oficerów, zadano też starty osobowe piechocie niemieckiej z 11 DP. O godz. 18.00 wypadu na niemieckie stanowiska obronne przy ul. Grochowskiej dokonał III batalion, za cenę 40 żołnierzy poległych i rannych zniszczono niemieckie działo i zadano straty osobowe. 18 września niemiecka 11 DP prowadziła natarcie na pozycje obronne II batalionu 21 pp w rejonie Wałów: Gocławskiego i Miedzeszyńskiego z powodzeniem odparte, wieczorem natomiast wypad na pozycje wroga w rejonie Kępy Gocławskiej dokonała 8 kompania strzelecka tracąc 63 poległych i rannych żołnierzy. 18 i 19 września w trakcie bombardowania lotniczego zniszczono punkt dowodzenia dowódcy pułku. Do 27 września 21 pułk piechoty prowadził działania obronne nie dając zepchnąć się z bronionych stanowisk. Tego też dnia nastąpiło zawieszenie broni i nazajutrz kapitulacja obrony Warszawy[50].

Działania bojowe batalionu marszowego IV/21 pp

edytuj

Jego dwa bataliony drugiego rzutu mobilizacyjnego odpierały niemieckie ataki na Mokotowie i Czerniakowie. W trakcie mobilizacji alarmowej w Cytadeli utworzono batalion marszowy 21 pp, który z uwagi na możliwe zagrożenie ataku na Warszawę uzupełniono i uzbrojono upodobniając do liniowego batalionu piechoty jako IV batalion 21 pp pod dowództwem mjr. Mieczysława Ducha. 3 września 1939 roku IV batalion wszedł w skład pododcinka „Mokotów” zajmując pozycje na skarpie w rejonie ulic Belwederskiej, Dolnej, Puławskiej do Ursynowskiej, ul. Odyńca, Al. Niepodległości do ul. Racławickiej. Do 9 września żołnierze batalionu budowali stanowiska obronne i przeszkody inżynieryjne, w tym pola minowe i rowy przeciwpancerne. 9 września prowadzący natarcie na stanowiska batalionu IV/21 pp i III/360 pułku piechoty niemiecki 35 pułk pancerny z piechotą został zatrzymany na polach minowych i odparty ogniem artylerii i broni strzeleckiej. Wróg na odcinku batalionu stracił 4 czołgi i pojazd pancerny oraz ok. 30 zabitych i broń maszynową. Od 10 września nieprzyjaciel ostrzeliwał ogniem artylerii i bombardował lotnictwem pozycje batalionu. Od 23 września pozycje batalionu atakowały oddziały niemieckiej 10 DP. Od 23 do 25 września 3(12) kompania strzelecka batalionu broniła Fortu Mokotowskiego, ulegając całkowitemu zniszczeniu w bronionym forcie. 26 września pozostałe kompanie batalionu broniły stanowisk obronnych na skrzyżowaniu ulicy Ursynowskiej i Al. Niepodległości oraz Pułaskiej. Zniszczono nieprzyjacielowi 3 czołgi, 2 wozy opancerzone oraz zadano znaczne straty osobowe. W nocy IV batalion wzmocniony kompanią ochotniczą bronił swoich stanowisk, aż do zawieszenia broni w dniu 27 września[51].

Działania jednostek utworzonych w Oddziale Zbierania Nadwyżek 21 pp

edytuj

Drugim batalionem sformowanym z Oddziału Nadwyżek 21 pp (kadry i żołnierzy rezerwy) był II batalion 360 pułku piechoty kpt. Mariana Masternaka. Batalion ten sformowano w Cytadeli w okresie od 6 do 8 września. Został on skierowany 9 września na II linię obrony odcinka „Południe” od stacji pomp przy Wiśle, ul. Czerniakowską, aż do Pl. Unii Lubelskiej, ul. 6 Sierpnia i Topolowej. 12 września 1939 roku batalion II/360 pp wraz z bratnim IV/360 pp i dwoma kompaniami czołgów 7TP w ramach Oddziału Wydzielonego dowódcy 360 pp ppłk. Witalisa Chmury wziął udział w wypadzie na Okęcie. Po zajęciu Okęcia OW ppłk. Chmury prowadził dalsze natarcie w kierunku wsi Załuski, tam w ogniu niemieckiej artylerii i broni maszynowej natarcie polskie zostało powstrzymane. OW stracił ok. 300 żołnierzy zabitych i rannych oraz 7 czołgów, w tym poległego dowódcę ppłk W. Chmurę oraz rannego dowódcę II batalionu kpt. M. Masternaka. Dowódcą batalionu został mjr Władysław Kański, a pułku ppłk Kazimierz Galiński. Po powrocie z wypadu, batalion w dalszym ciągu zajmował pozycje w II rzucie obrony poza wzmocnioną 7 kompanią strzelecką, która weszła w skład czaty bojowej kpt. K. Zbijewskiego umiejscowionej na Forcie Czerniakowskim (im. H Dąbrowskiego). W składzie wymienionej czaty od 18 do 22 września pod ostrzałem artyleryjskim prowadziła działania rozpoznawcze, od 22 września do 25 września załoga fortu broniła się z powodzeniem przed natarciami niemieckiej 46 DP. W dniu 25 września oddziały niemieckie przypuściły generalny szturm na fort w większości niszcząc jego załogę lub biorąc do niewoli, zdołało się przebić do własnych stanowisk jedynie 30 żołnierzy z całej załogi. Wśród obrońców fortu ciężko ranny został kpr. z cenzusem Janusz Kusociński[52].

We wrześniu 1939 pułk stracił około 1500 zabitych, rannych i zaginionych żołnierzy.

Pułk został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari nr 13273 za kampanię wrześniową.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[53]
Stanowisko Stopień imię i nazwisko Dalsze losy
Dowództwo
dowódca pułku płk dypl. Stanisław Sosabowski PSZ
oficer operacyjny kpt. dypl. Stanisław Jachnik (od 15 IX 1939)[54]
I adiutant kpt. Stanisław Löwenstamm (do 15 IX 1939)[54]

kpt. Jan Kozubek[54]

kwatermistrz kpt. Jan Moraczewski

kpt. Stanisław Löwenstamm (od 15 IX 1939)[54]

oficer łączności por.Stanisław Gałła
oficer informacyjny ppor. Stanisław Olszewski
lekarz kpt. Bolesław Syrocki
kapelan ks.kpt. Mieczysław Kiełbasa
I batalion
dowódca batalionu mjr Władysław Dobrowolski w niemieckiej niewoli
adiutant batalionu por. Józef Majkowski[54]
dowódca plutonu łączności ppor. Jan Szczawiński[54]
dowódca 1 kompanii strzeleckiej kpt. Emanuel Folga (VM)
dowódca 2 kompanii strzeleckiej por. Józef Smela
dowódca 3 kompanii strzeleckiej por. Stanisław Śniadowski
dowódca 1 kompanii ckm por. Stefan Burwiel
II batalion
dowódca batalionu mjr Wiesław Radziszewski
adiutant batalionu ppor. Włodzimierz Włodarski[54]
dowódca plutonu łączności ppor. Zbigniew Zeidler [54]
dowódca 4 kompanii strzeleckiej por. Mikołaj Polegaj
dowódca 5 kompanii strzeleckiej kpt. Stanisław Safin
dowódca I plutonu ppor. Lucjan Gąska †15 IX 1939 Warszawa[55]
dowódca 6 kompanii strzeleckiej ppor. Jan Skierski
dowódca 2 kompanii ckm por. Eugeniusz Pokrowski
III batalion
dowódca batalionu kpt. Stefan Józef Obrębowski
adiutant batalionu ppor. Wacław Janik[54]
dowódca plutonu łączności ppor. Stefan Witek[54]
dowódca 7 kompanii strzeleckiej ppor. Wandalin Puciata
dowódca 8 kompanii strzeleckiej kpt. Wiktor Świątek
dowódca 9 kompanii strzeleckiej ppor. Stanisław Witomski
dowódca 3 kompanii ckm por. Arseniusz Jermoliński
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii ppanc. por. Marian Kamiński
dowódca kompanii zwiadu ppor. Jan Tłuczkiewicz[54][56]
dowódca plutonu artylerii piechoty kpt. Piotr Kowalski
dowódca plutonu pionierów por. rez. Jan Mieczysław Bochiński
dowódca plutonu przeciwgazowego ppor. Zenon Stefański[54]
dowódca plutonu łączności st. sierż. Teofil Matejkowski[54]
dowódca kompanii gospodarczej ppor. Marian Szwedyn

kpt. Antoni Chrapczyński (od 15 IX 1939)[54]

IV batalion[57]
dowódca batalionu mjr Mieczysław Wiktor Duch
adiutant batalionu ppor. Zygmunt Henryk Dziadosz
dowódca 1/10 kompanii strzeleckiej[f] ppor. Ryszard Teleżyński
dowódca 1/10a kompanii strzeleckiej por. Marian Franciszek Filipek

ppor. Antoni Kułakowski

od 12 IX 1939 niewola
dowódca 2/11 kompanii strzeleckiej ppor. Eugeniusz Łukaszewicz

por. Zbigniew Chlebowski

do 13 IX 1939
dowódca 3/12 kompanii strzeleckiej ppor. Adam Rontaler

por. Piotr Badzioch

dowódca 4/13 kompanii strzeleckiej ppor. Tadeusz Witold Heinze

Mapy walk pułku w 1939

edytuj
 
 
 

Symbole pułkowe

edytuj
 
Poczet sztandarowy pułku
 
Święto 21 pp w Warszawie - poczet sztandarowy z nowo wręczonym sztandarem; sierpień 1932

Sztandar

edytuj
Osobny artykuł: Polskie sztandary wojskowe.

21 Warszawski pułk piechoty „Dzieci Warszawy“ miał dwukrotnie nadany sztandar. Pierwszy ufundowało Koło Opieki nad Pułkiem, został mu uroczyście wręczony 21 lipca 1921 roku przez Naczelnika Państwa, marszałka Józefa Piłsudskiego na Placu Saskim. Od tego dnia pełna nazwa 21 pułku piechoty brzmiała: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”[58]. Wkrótce został przekazany do Muzeum Wojska w Warszawie, gdzie znajduje się dotychczas[59].

Drugi sztandar pułk otrzymał również od społeczeństwa stolicy. 18 sierpnia 1932 roku Wręczył go Prezydent RP prof. Ignacy Mościcki[60][58], a według Kazimierza Satory Józef Piłsudski[61].

Opis sztandaru. Na ramionach krzyża wyhaftowane napisy: na górnym: Bełz 22.11.1919, na dolnym: Raków 24.V11.l919, na prawym: Halicz l4.IX.1920, na lewym: Okuniew 18.VIII.1920. Na białych polach między ramionami krzyża na tarczach: w lewym górnym rogu, daty 6.1.1831 i 11.XI.1918, w prawym górnym rogu: odznaka pamiątkowa POW, w prawym dolnym rogu Syrena, herb m.st. Warszawy. Wzdłuż drzewca umieszczona biało-czerwona wstęga. Obydwa pasma wstęgi zakończono złotą frędzlą. Na jednej wstędze wyhaftowano: 21 Warszawskiemu Pułkowi Piechoty Chorągiew Tę Ofiarowuje Stolica Dnia 18.VIII.1932 Roku, na drugiej: Spadkobiercy Sławy 5-go Pułku Strzelców Pieszych Dzieci Warszawy z Roku 1831. W drzewce wbito 21 gwoździ: 9 złotych i 12 srebrnych[59].

Na jego sztandarze, obok chlubnie stoczonych bojów w latach 1919-1920: „Bełz” 1919, „Raków” 1919, „Halicz” 1920, „Okuniew” 1920 zostały później dopisane: „Ciechanów” 1939, „Grochów” 1939, „ZWZC” 1940, „Żoliborz” 1944. Sztandar został udekorowany Orderem Virtuti Militari[62].

Osobny artykuł: Polskie sztandary wojskowe.

Odznaka pamiątkowa

edytuj

Zatwierdzona przez Ministra Spraw Wojskowych w 1929 roku. Odznaka o wymiarach 42x42 mm ma kształt krzyża tzw. palowego o ostro ściętych końcach ramion emaliowanych w kolorze białym. Na ramionach krzyża wpisano numer i inicjały „21 P.P.” oraz nałożono na dolnym ramieniu herb Warszawy. W centrum krzyża znajduje się srebrny orzeł jagielloński w otoku srebrnego i oksydowanego wieńca dębowo-laurowego. Czteroczęściowa – oficerska, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana, na rewersie numerowana. Wykonawcą odznaki był Stanisław Reising z Warszawy[2].

„Dzieci Warszawy”

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: oficerowie 21 Pułku Piechoty (II RP).
 
Orkiestra 21 pp podczas defilady; listopad 1925
 
Ćwiczenia 21 pp - żołnierze z ckm na pozycji przy drodze; sierpień 1927
 
Zakończenie kursu szkoły podoficerskiej w 21 pp - defilada na terenie Cytadeli; kwiecień 1933
 
Zakończenie kursu szkoły podoficerskiej w 21 pp - d-ca płk Edward Dojan-Surówka wręcza prymusowi kursu nagrodę - narty
Dowódcy pułku[63]
płk Bolesław Jaźwiński 11 XI 1918 – 23 II 1919
płk piech. Fabian Kobordo 24 II – 27 XI 1919
mjr piech. Romuald Żurakowski 28 XI 1919 – 9 III 1920
ppłk piech. Mieczysław Sokół-Szahin 10 III – 6 IV 1920
ppłk piech. Florian Marciszewicz 7-27 IV 1920
mjr piech. Stanisław Tarabanowicz 28 IV – 27 VII 1920
mjr piech. Romuald Żurakowski 28-30 VII 1920
mjr piech. Zdzisław Przyjałkowski od 31 VII 1920
ppłk Romuald Żurakowski 1923 – VIII 1926 dowódca PD 28 DP
płk piech. Edward Dojan-Surówka VIII 1926[39] – 1934 dowódca PD 2 DP Leg.
płk dypl. Bolesław Stanisław Borkowski 1934[41] – 1938
płk dypl. Stanisław Sosabowski III – IX 1939
Zastępcy dowódcy pułku
ppłk piech. Iwo Krystyn Giżycki 1925[42]
ppłk SG inż. Otton Czuruk 15 X 1925 – 24 X 1926 GISZ
mjr / ppłk piech. Stefan Broniowski 23 XII 1927 – 2 XI 1928 słuchacz WSWoj.
mjr / ppłk dypl. piech. Władysław I Winiarski 30 IV 1929[64] – IX 1931 szef sztabu DOK I[65]
ppłk dypl. piech. Władysław Ryszanek 1 IX 1931 – 31 V 1935 stan nieczynny
ppłk dypl. Karol Hodała od 15 X 1935
II zastępcy dowódcy pułku - kwatermistrzowie
mjr piech. Mieczysław Duch do VIII 1939

Żołnierze 21 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

edytuj

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[66] oraz Muzeum Katyńskie[67][g][h]

Nazwisko i imię stopień zawód miejsce pracy przed mobilizacją zamordowany
Czekański Stanisław[70] por. rez. Katyń
Gaworski Stanisław ppor. rez. nauczyciel Szkoła Powszechna w Mogielnicy Katyń
Kaftal Witold ppor. rez. student UW Katyń
Kuczyński Mieczysław ppor. rez. inżynier dróg i mostów Kierownictwo Robót Fortyfikacyjnych nr 13 Katyń
Michalak Władysław ppor. rez. prawnik Katyń
Pilch Feliks[71] porucznik żołnierz zawodowy instruktor Wołyńskiej Sz, Pchor. Rez Art Katyń
Pruszyński Jan ppor. rez. Katyń
Zacharzewski Olgierd ppor. rez. nauczyciel, mgr gimnazjum w Warszawie Katyń
Żołędziowski Edward ppor. rez. absolwent WSH pracował w Poznaniu Katyń
Bedyński Alojzy Anroni ppor. rez. technik elektryk Charków
Bem Władysław ppor. rez. planista ogrodnik Kancelaria Prezydenta RP Charków
Domagalski Władysław ppor. rez. inżynier chemik Charków
Grygalewicz Edward por. rez. prawnik Zarząd Miasta Warszawy Charków
Kozakowski Stanisław ppor. rez. kier. fabryki przetworów chemicznych Charków
Limanowski Karol ppor. rez. technik drogowo-budowlany Charków
Mioduszewski Mieczysław por. rez. inżynier mechanik PZL w Warszawie Charków
Orzęcki Tadeusz[72] ? podporucznik żołnierz zawodowy Charków
Penner Edward Alfred[73] kapitan żołnierz zawodowy kmdt miejski PW Warszawa I Charków
Radoński Tadeusz por. rez. nauczyciel Gimnazjum im. A. Kreczmara w Warszawie Charków
Relich Tadeusz Ryszard por. rez. prawnik, mgr pracował w Warszawie Charków
Socha Jerzy[74] (imię?) podporucznik żołnierz zawodowy ? Charków
Staszewski Stanisław ppor. rez. inżynier elektryk Biuro „A. Hoerscheimann i S-ka” Warszawa Charków
Zabawski Romuald ppor. rez. technik budowlany Charków
Zieliński Józef aspirant SW Centralny Areszt Min. Sprawiedliwości Charków

Odtworzenie pułku w ramach Armii Krajowej

edytuj

Pomimo kapitulacji Warszawy we wrześniu 1939 pułk nie przestał istnieć. Działał w konspiracji jako pułk kadrowy, podporządkowany Komendzie Głównej ZWZ, a następnie AK pod kryptonimem „Żaglowiec”. W powstaniu warszawskim walczył w rejonie centralnego Żoliborza. Stracił w tym czasie 450 żołnierzy. Jako zwarta jednostka przestał istnieć 30 września 1944.

Osobny artykuł: Zgrupowanie Żaglowiec.
  1. Na terenie Cytadeli stacjonowały zatem dwa pułki postawione przez swych dowódców po dwu przeciwnych stronach. Dowódca 30 pp strzelców Kaniowskich oraz większość oficerów stanęła po stronie rządu → Karczewski 1992 ↓, s. 11
  2. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[42].
  3. Oficer taborowy był jednocześnie dowódcą kompanii gospodarczej.
  4. Władysław I Zwoliński ur. 19 września 1897 w Sępochowie, w rodzinie Józefa, młynarza. Kapitan ze starszeństwem z 1 stycznia 1936 w korpusie oficerów piechoty, odznaczony Krzyżem Niepodległości[43]. W latach 1917–1918 należał do POW. Od 10 listopada 1918 do kwietnia 1920 walczył przeciwko Ukraińcom i bolszewikom w szeregach 1 pułku ułanów krechowieckich. Od 2 sierpnia do 20 listopada 1920 był uczniem 32. klasy Szkoły Podchorążych w Warszawie. Do mobilizacji 1939 pełnił służbę w 21 pp, a następnie został przydzielony do Kadry personalnej typ II nr 8 (zarzyfrowana nazwa części III Kwatery Głównej Armii „Poznań”), mobilizowanej przez CWPiech. w Rembertowie. W obronie Warszawy powierzono mu funkcję pomocnika kwatermistrza 25 DP. Po kapitulacji załogi stolicy przebywał w niewoli niemieckiej. 23 października 1945 przebywał w Polskim Ośrodku Cywilnym w Westerstede. 18 czerwca 1946 wrócił do Polski[44][45]. Zmarł 23 grudnia 1961 i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
  5. a b c Oficer, który pełnił jednocześnie więcej niż jedną funkcję[46].
  6. W części publikacji używano numerów kolejnych kompanii tj. 10-14 w części publikacji i dokumentach z epoki numerów kolejnych w batalionie tj. 1, 1a, 2 ...
  7. Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[68].
  8. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940[69].

Przypisy

edytuj
  1. Karczewski 1992 ↓, s. 14.
  2. a b Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 50.
  3. Satora 1990 ↓, s. 60.
  4. a b c Karczewski 1992 ↓, s. 5.
  5. a b Fularski 1929 ↓, s. 6.
  6. Wodzyński 2016 ↓, s. 36.
  7. Odziemkowski 2010 ↓, s. 226.
  8. Tuliński 2020 ↓, s. 882.
  9. Karczewski 1992 ↓, s. 5-6.
  10. Wodzyński 2016 ↓, s. 38.
  11. Fularski 1929 ↓, s. 14.
  12. Karczewski 1992 ↓, s. 6.
  13. Karczewski 1992 ↓, s. 6-7.
  14. Fularski 1929 ↓, s. 17–18.
  15. Karczewski 1992 ↓, s. 7.
  16. Fularski 1929 ↓, s. 20.
  17. Karczewski 1992 ↓, s. 7-8.
  18. Fularski 1929 ↓, s. 23.
  19. a b c Karczewski 1992 ↓, s. 8.
  20. Cisek, Paduszek i Rawski 2010 ↓, s. 41.
  21. Odziemkowski 1998 ↓, s. 172.
  22. Wodzyński 2016 ↓, s. 39.
  23. Fularski 1929 ↓, s. 28–29.
  24. a b Wodzyński 2016 ↓, s. 40.
  25. Karczewski 1992 ↓, s. 8-9.
  26. a b c Karczewski 1992 ↓, s. 9.
  27. a b Fularski 1929 ↓, s. 32.
  28. Odziemkowski 2020 ↓, s. 141.
  29. Fularski 1929 ↓, s. 49.
  30. Fularski 1929 ↓, s. 33.
  31. Karczewski 1992 ↓, s. 9-10.
  32. a b c Fularski 1929 ↓, s. 38.
  33. Fularski 1929 ↓, s. 34.
  34. a b Almanach Oficerski 1923/24 ↓, s. 52.
  35. Karczewski 1992 ↓, s. 10.
  36. a b c Karczewski 1992 ↓, s. 11.
  37. a b Karczewski 1992 ↓, s. 12.
  38. Jagiełło 2007 ↓, s. 63-65.
  39. Jagiełło 2007 ↓, s. 64.
  40. Jagiełło 2007 ↓, s. 65-67.
  41. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 572–573 i 673.
  42. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. VI.
  43. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 48.
  44. Władysław Zwoliński: Sprawozdanie z udziału w Kampanii Polskiej 1939. [w:] B.I.33b, s. 269 [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1945-10-23. [dostęp 2023-10-23].
  45. Zwoliński Władysław. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.16194 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2023-10-21].
  46. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. VIII.
  47. Rybka i Stepan 2010 ↓, s. 67, 1177.
  48. Karczewski 1992 ↓, s. 22-24.
  49. Karczewski 1992 ↓, s. 25-27.
  50. Karczewski 1992 ↓, s. 28-34.
  51. Karczewski 1992 ↓, s. 34-36.
  52. Karczewski 1992 ↓, s. 36-39.
  53. Karczewski 1992 ↓, s. 40.
  54. a b c d e f g h i j k l m n Karczewski i Pokrowski 1997 ↓, s. 123-127.
  55. Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2024-06-21].
  56. Rybka i Stepan 2021 ↓, s. 59.
  57. Głowacki 1985 ↓, s. 305.
  58. a b 8 Dywizja Piechoty…s.209
  59. a b Karczewski 1992 ↓, s. 41.
  60. Karczewski 1992 ↓, s. 14 i 41.
  61. Satora 1990 ↓, s. 59.
  62. Zarządzenie gen. W Andersa z 11 listopada 1966 r. Instytut Polski i Muzeum im. gen Sikorskiego w Londynie, sygn. A XII 77.
  63. Prugar-Ketling (red.) 1992 ↓, metryka.
  64. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 5 z 12 marca 1929 roku, s. 89.
  65. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 7 z 23 października 1931 roku, s. 326.
  66. Katyń – miejsca pamięci. [dostęp 2022-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)].
  67. Muzeum Katyńskie – Księgi Cmentarne.
  68. Rybka i Stepan 2006 ↓.
  69. Wyrwa 2015 ↓.
  70. Księgi Cmentarne – wpis 547.
  71. Księgi Cmentarne – wpis 2847.
  72. Księgi Cmentarne – wpis 6705.
  73. Księgi Cmentarne – wpis 6808.
  74. Księgi Cmentarne – wpis 7362.

Bibliografia

edytuj