Əbülfəz Elçibəy
Əbülfəz Elçibəy (polskie media często używają transkrypcji z pisowni rosyjskiej Abulfaz Elczibej, właśc. Əbülfəz Əliyev; ur. 24 czerwca 1938 w Kələki, zm. 22 sierpnia 2000 w Ankarze[1]) – azerski polityk, prezydent Azerbejdżanu w latach 1992–1993.
| |
| Data i miejsce urodzenia |
24 czerwca 1938 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
22 sierpnia 2000 |
| 2. prezydent Azerbejdżanu | |
| Okres |
od 16 czerwca 1992 |
| Przynależność polityczna | |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| |
Życiorys
edytujEdukacja, wczesna działalność opozycyjna
edytujUkończył arabistykę na Uniwersytecie w Baku w 1957, po czym wyjechał do Egiptu, gdzie pracował jako tłumacz. W 1969 wrócił do Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, został zatrudniony jako wykładowca akademicki oraz nauczyciel. W 1973 utworzył na Uniwersytecie w Baku koło „Swoboda”, propagujące koncepcje panturkizmu. Dwa lata później został aresztowany pod zarzutem znieważania państwa radzieckiego i ustroju socjalistycznego, a następnie skazany na 18 miesięcy pozbawienia wolności. Po odbyciu wyroku w dalszym ciągu angażował się w działalność opozycyjną[1]. Nominalnie pozostawał pracownikiem Instytutu Manuskryptów Akademii Nauk Azerbejdżańskiej SRR[1]. Jako opozycjonista przestał posługiwać się nazwiskiem rodowym na rzecz przydomka Elçibəy – „posłaniec narodu”[1].
Ludowy Front Azerbejdżanu
edytujBył jednym z przywódców powstałego w 1989 Ludowego Frontu Azerbejdżanu. Jego pozycja w ścisłym kierownictwie organizacji jeszcze wzrosła po III konferencji Frontu, w czasie której działacze o poglądach jednoznacznie demokratycznych i prozachodnich opuścili Front[2]. Po wydarzeniach Czarnego Stycznia wszedł w skład podziemnej Rady Obrony Narodowej utworzonej przez Front[3]. Związany przez wiele lat z azerską opozycją, nie miał natomiast doświadczenia w pracy w administracji państwowej[4].
Prezydentura
edytujBył pierwszym niekomunistycznym prezydentem Azerbejdżanu. Urząd objął na mocy zwycięstwa w wyborach prezydenckich 7 czerwca 1992, w których był głównym faworytem i w których uzyskał 59,4% głosów (frekwencja wyborcza wyniosła 76,3%)[4]. W głoszonym w kampanii wyborczej programie zapowiadał całkowite odcięcie się od polityki Komunistycznej Partii Azerbejdżanu, mówił o powrocie do tożsamości narodowej Azerów, kultywowaniu tradycji, wzmocnieniu pozycji islamu, odwoływał się do idei panturkizmu i zwalczania wpływów rosyjskich. Nie zajmował się natomiast zagadnieniami ekonomicznymi. Jego program został entuzjastycznie przyjęty zwłaszcza przez uchodźców azerskich z Armenii i ubogich mieszkańców azerskiej prowincji[4]. W sprawie konfliktu o Górski Karabach jednoznacznie opowiadał się za zachowaniem prowincji w granicach Azerbejdżanu i rozwiązania sporu za pośrednictwem ONZ lub KBWE[4]. Zapowiadał także liberalizację i demokratyzację państwa[5]. Przewidywał upadek republiki islamskiej w Iranie i zjednoczenie wszystkich Azerów w jednym państwie[6].
Polityka zagraniczna
edytujPrzed objęciem urzędu prezydenckiego Elçibəy deklarował chęć pokojowego uregulowania sporu z Armenią i utrzymania pozytywnych relacji z pozostałymi sąsiadami. Jego zapowiedzi nie zostały jednak zrealizowane, na co przełożył się także brak dyplomatycznego doświadczenia prezydenta. W 1992 Elçibəy oskarżył Iran i Rosję o popieranie Ormian w konflikcie o Górski Karabach; nie miał ku temu podstaw, gdyż obydwa państwa pragnęły zachować wpływy w Azerbejdżanie i prowadziły politykę wobec niego przychylną[5]. Konsekwencją działań prezydenta Azerbejdżanu było załamanie się stosunków azersko-rosyjskich[7]. Elçibəy dążył natomiast do bliskiej współpracy z Turcją[5], posługując się hasłem „Jeden naród, dwa państwa”[8], pragnął także utrzymywać bliższe relacje z państwami Europy Zachodniej[1]. W wojnie o Górski Karabach rząd Ludowego Frontu Azerbejdżanu zdecydował o przeprowadzeniu kontrofensywy, która jednak mimo początkowych sukcesów nie zakończyła się uzyskaniem spodziewanych korzyści terytorialnych[9].
Niechętny wpływom rosyjskim, prezydent odmówił wprowadzenia swojego kraju do Wspólnoty Niepodległych Państw, wbrew decyzjom swojego poprzednika. Uważał bowiem, że zgoda na to oznaczałaby powtórną utratę niepodległości przez Azerbejdżan[5].
Zbliżoną politykę prezydent prowadził w międzynarodowych stosunkach gospodarczych i eksploatacji azerskiej ropy naftowej. Rząd azerski zawarł wstępne umowy w sprawie eksploatacji złóż pod powierzchnią Morza Kaspijskiego z firmami zachodnimi, pogarszając jeszcze swoje stosunki z Rosją[8].
W polityce wewnętrznej był zwolennikiem liberalizmu i państwa świeckiego[1].
Odsunięcie od władzy
edytujKlęski ponoszone przez Azerbejdżan w wojnie o Górski Karabach, połączone z postępująca pauperyzacją społeczeństwa i upadkiem gospodarki[8], doprowadziły do utraty popularności przez prezydenta i Ludowy Front Azerbejdżanu. W związku z tym po zajęciu przez wojska ormiańskie Kəlbəcəru, 2 kwietnia 1993, wprowadził w kraju dwumiesięczny stan wyjątkowy, w tym godzinę policyjną, zakaz zgromadzeń, cenzurę i ograniczenia w działaniu partii opozycyjnych[10].
Elçibəy stracił urząd w wyniku puczu w czerwcu 1993, zorganizowany przez pułkownika Surəta Hüseynova. U źródeł zamachu stanu leżała przeprowadzana przez rząd czystka wśród urzędników Ministerstwa Obrony i kadry dowódczej[11]. Siły Hüseynova weszły do stolicy bez żadnego oporu ze strony społeczeństwa. Prezydent, deklarując chęć uniknięcia eskalacji walk wewnętrznych, wyjechał z Baku do rodzinnej wsi w Nachiczewaniu. Prezydent uznał, że najkorzystniejszym wyjściem z sytuacji będzie uznanie przewodniczącego parlamentu, Heydəra Əliyeva, jako tymczasowego prezydenta. Już po ostatecznym zwycięstwie puczu jego organizatorzy przeprowadzili plebiscyt, w którym Elçibəyowi odebrano urząd prezydencki[11]. Za odejściem dotychczasowego prezydenta opowiedziało się w nim 97% uczestników[12]. W październiku 1993 w wyborach prezydenckich Əliyev został wybrany na nową głowę państwa ogromną większością głosów (97,6%) przy frekwencji 98,8%. Mimo tego Elçibəy nadal uważał się za prawowitego prezydenta[13].
Upadek Elçibəya został przyjęty z zadowoleniem w Rosji. Zwolennicy Ludowego Frontu Azerbejdżanu oskarżali przy tym Moskwę o zainspirowanie puczu z czerwca 1993. Zmian w Azerbejdżanie długo nie uznawała natomiast Turcja[14].
Po 1997
edytujW 1997 Elçibəy wrócił do Baku występując oficjalnie jako przeciwnik Əliyeva. Przyznał jednak, że z racji większego doświadczenia swojego następcy w dziedzinie polityki zagranicznej nie będzie kwestionował jego działań na tym polu[15]. Mimo to poparł Ruch Jedności Azerbejdżanu, działający na rzecz wspierania Azerów irańskich, a w przyszłości ich zjednoczenia w jednym państwie[16].
6 listopada 1999 w czasie konferencji prasowej oskarżył prezydenta Əliyeva o wspieranie w przeszłości, z ramienia KGB, uznawanej za organizację terrorystyczną Kurdyjskiej Partii Pracy. Został wówczas oskarżony o znieważenie głowy państwa i musiał opuścić kraj. Wyjechał do Turcji i w roku następnym zmarł wskutek ciężkiej choroby. Władze azerskie zorganizowały mu pogrzeb państwowy w Baku[17].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 628. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 160. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 176. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ a b c d P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 251–254. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ a b c d P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 261–264. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 200. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 279. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ a b c Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 146–147. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 169–170. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 289. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ a b Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 148. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 331. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 340. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 309–311. ISBN 978-83-7780-532-9.
- ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 188. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 203. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ P. Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 407. ISBN 978-83-7780-532-9.