Wikipedia

Świetlisty Szlak

Świetlisty Szlak (hiszp. Sendero Luminoso, SL) – skrajnie lewicowa peruwiańska terrorystyczna organizacja polityczno-wojskowa. Partyzanckim skrzydłem grupy jest Ludowa Armia Partyzancka.

Świetlisty Szlak
Ilustracja
Państwo

 Peru

Lider

Abimael Guzmán

Data założenia

1971

Ideologia polityczna

maoizm

Barwy

    czerwony

Multimedia w Wikimedia Commons

Geneza i początki działalności

edytuj

Miejscem narodzin ruchu był ośrodek akademicki Ayacucho[1][2]. Miejscowy Uniwersytet San Cristobal de Huamanga był miejscem działalności skrajnie komunistycznych organizacji o maoistowskich i guevarystowskich korzeniach[2][3]. Od pierwszej połowy lat 60. XX wieku pierwszoplanową rolę w lokalnej skrajnej lewicy odgrywał profesor filozofii Abimael Guzmán. Będący maoistą filozof wykorzystywał uczelnię do głoszenia prywatnych poglądów. Naukowiec w 1958 roku zapisał się do Peruwiańskiej Partii Komunistycznej, a w 1964 roku był jednym ze współzałożycieli rozłamowej partii Czerwony Sztandar (hiszp. Bandera Roja)[4][2][5][6]. Frakcja przyjęła maoistowskie i prochińskie ideały[2]. W 1966 roku przez uczelnię przeszły rozruchy, w następstwie których rząd zamknął uniwersytet[2]. Jeszcze w tym samym roku aktywiści Czerwonego Sztandaru sformowali Front Obrony Ludności Ayacucho. Od 1967 roku Guzmán prowadził działania zmierzające do wywołania zbrojnej rewolucji[2]. Profesor w czerwcu 1969 roku uczestniczył w porwaniu podprefekta Octavia Cabrera Rocha w Huerta na północny regionu Ayacucho[2]. W 1970 roku rewolucjonista został aresztowany pod zarzutem dążenia do osłabienia bezpieczeństwa państwa, więzienie opuścił po kilku miesiącach[2].

W 1970 roku, w trakcie czwartej konferencji Czerwonego Sztandaru, doszło do schizmy. Rozłamowcy sformowali partię, która przyjęła nazwę Świetlisty Szlak[4][2], a jej członkowie określani byli mianem „senderystów”[6]. Nazwa partii zapożyczona została od maksymy peruwiańskiego marksisty José Carlosa Mariátegui, która brzmiała: „marksizm-leninizm odsłoni świetlisty szlak rewolucji”[2]. Założycielem i przywódcą partii był Guzmán[7]. Do 1979 roku Sendero Luminoso skupił się na agitowaniu studentów i przejmowaniu organizacji młodzieżowych[8][7]. Podatni na propagandę ekstremistów okazali się też nauczyciele, którzy w przyszłości stanowić mieli elitę ruchu[8]. Od 1977 roku formacja zaczęła prowadzić działalność w konspiracji, jej celem stało się wywołanie w kraju wojny partyzanckiej[8].

17 marca 1980 roku, w trakcie drugiej sesji plenarnej, Świetlisty Szlak zadecydował o rychłym rozpoczęciu zbrojnej walki[8]. Partia powołała Dyrektoriat Rewolucyjny i sformowała „Pierwszą Szkołę Wojskową”, w której maoistowscy aktywiści przeszli szkolenie militarne i poddani zostali indoktrynacji[6]. W tym czasie grupa została zasilona przez trockistów zrzeszonych wokół Carlosa Mezzicha oraz maoistów z organizacji Pukallacta[8].

Przebieg rebelii

edytuj
 
Plakat propagandowy ruchu pochodzący z 1985 roku

Świetlisty Szlak rozpoczął zbrojną działalność w dniu wyborów prezydenckich 17 maja 1980 roku[9]. W miejscowości Chuschi bojownicy zdemolowali lokal wyborczy i przejęli urny do głosowania, które następnie spalili[9]. Symboliczne wydarzenie stało się sygnałem do rozpoczęcia „wojny ludowej”[9][6]. Akcja została zbagatelizowana przez władze i zignorowana przez media[6]. Kilka tygodni później aktywiści powiesili psy na miejskich latarniach w Limie. Na przyczepionych do ciał zwierząt kartkach widniało nazwisko Denga Xiaopinga[9], uznawanego przez ortodoksyjnych komunistów za „rewizjonistę” i zdrajcę Wielkiej proletariackiej rewolucji kulturalnej[2]. 23 grudnia 1980 roku bojówkarze zamordowali latyfundystę Benigno Medinę. Mord stanowił pierwszy przypadek wyegzekwowania „ludowej sprawiedliwości”, następnie ofiarami bojówkarzy licznie padali kolejni przedstawiciele klas wyższych i funkcjonariusze państwa[8].

Sendero Luminoso początkowo grupował od 200 do 300 partyzantów[8]. Skrzydło wojskowe partii przyjęło nazwę Ludowa Armia Partyzancka[10].

W 1981 roku rebelianci zaatakowali policyjne posterunki w miejscowościach Totos, Quinca i San José de Secce[8]. Do końca 1981 roku liczba ataków zorganizowanych przez senderystów przekroczyła tysiąc[6]. W sierpniu 1982 roku zdołali zdobyć posterunek w Viecahuaman. Na miejscu zabili sześciu policjantów ze specjalnego oddziału do walki z guerillą[8]. Partyzanci nie otrzymali wsparcia z zagranicy[8]. Broń, amunicja i materiały wybuchowe były przejmowane z rąk służb bezpieczeństwa[8]. Ludowa Armia Partyzancka atakowała także obozy górnicze i grabiła place budowlane, skąd partyzanci kradli dynamit[8] – ulubioną bronią powstańców była maraka, czyli laska dynamitu wystrzeliwana z procy[8]. Kampanii militarnej towarzyszyły akty terroryzmu. Bojownicy za pomocą bomb niszczyli budynki publiczne, koszary wojsk, komisariaty policji, linie kolejowe, mosty, sieci energetyczne, biura partii politycznych i związków zawodowych, banki, hotele, sklepy, ambasady i kościoły, centrale telefoniczne, stacje telewizyjne oraz obiekty należące do kapitału zagranicznego (głównie amerykańskiego)[8][7].

W 1982 roku rewolucjoniści kontrolowali niemal całe trzy południowe departamenty[6]. Ciesząc się dużym poparciem w Ayacucho, oddziały Ludowej Armii Partyzanckiej w marcu 1982 roku przeprowadziły atak na miasto[8]. Rebeliantom udało się zająć miejscowe więzienie, skąd wypuszczonych zostało 297 skazańców (zarówno więźniów politycznych i kryminalnych)[8].

Powstańcy uporczywie likwidowali infrastrukturę państwową[8]. W sierpniu 1982 roku oddział Ludowej Armii Partyzanckiej zdemolował ośrodek badawczy w Allpahaca niszcząc przy tym cały sprzęt naukowy[8]. W 1983 roku celem komanda Sendero Luminoso padł Instytut Badań nad Rodziną Wielbłądowatych. Rebelianci dokonali w nim masakry pracujących w nim naukowców. Jedną z ofiar był Tino Alansaya, kierownik instytutu. Próbując usprawiedliwić zabójstwa naukowców partyzanci publicznie podali jakoby Alansaya miał być szpiegiem rządu[8]. Ofiarami zabójstw padali nie tylko agronomowie, ale także współpracownicy organizacji pozarządowych, latyfundyści czy kupcy[11]. Eliminacja społecznych elit nie wpłynęła negatywnie na reputację grupy pośród ludności chłopskiej[11].

Rebelianci, prezentując się jako reprezentacja rdzennej ludności, zdołali zdobyć poparcie niektórych plemion[11]. Świetlisty Szlak skorzystał z fali nienawiści, którą rdzenna ludność kierowała wobec rządu[11]. Sympatycy Świetlistego Szlaku tworzyli organizacje społeczne takiej jak Movimiento de Obreros y Trabajadores Clasista (Klasowy Ruch Robotników i Pracowników) czy Movimiento Femenino Popular (Ludowy Ruch Kobiecy)[12]. Z upływem lat indiańskie poparcie dla rebelii wygasło, spowodowane było to coraz większym nakręceniem spirali maoistowskiej przemocy i przymusowym poborem do partyzantki[11].

Na zajętych regionach senderyści tworzyli „komitety ludowe”. Stały one niejako na czele lokalnych społeczności. Każdym z komitetów kierowało pięciu „komisarzy politycznych”[11]. Komisarze polityczni stali nad komisarzami odpowiedzialnymi za kierowanie organizacją i produkcją[11]. Kilka komitetów ludowych wchodziło w skład bazy, podległej kolumnie głównej, składającej się z 7 do 11 członków[11]. Na terenach kontrolowanych przez komitety ludowe mieszkańców obowiązywał surowo przestrzegany ład moralny. Rewolucjoniści zakazali organizowania imprez, karali chłostą zdradzających małżonków i alkoholików, golili głowy prostytutkom, zabijali homoseksualistów i organizowali prace przymusowe[11]. Tereny wiejskie siłowo izolowane były przy tym od miast[11][6]. Z drugiej strony komitety zaangażowały się w walkę z analfabetyzmem, oferowały pomoc medyczną oraz pomagały w pracach rolniczych[6]. Ponadto partyzanci pomagali rolnikom likwidując bandy złodziei bydła[11].

W 1983 roku powstańcy nawiązali współpracę z handlarzami narkotyków z regionu Huánuco[11]. Co więcej, w zamian za ochronę, partyzanci wymuszali haracz od handlarzy narkotyków z kontrolowanej przez senderystów Doliny Górnej Huallag[7].

W latach 1983–1984 powstanie przybrało ofensywny charakter[11]. W kwietniu 1983 roku 50-osobowy oddział Ludowej Armii Partyzanckiej wkroczył do Luconamanca. Partyzanci zamordowali tam 67 osób uznanych przez nich za zdrajców[11][13]. W listopadzie 1983 roku rebelianci zabili burmistrza miejscowości Cerro de Pesco[13]. Burmistrzowie i inni lokalni politycy ze strachu przed maoistami masowo składali dymisje, a duchowni uciekali z terenów zagrożonych przez rebeliantów[13][7]. Jak podaje Czarna księga komunizmu w 1984 roku senderyści przeprowadzili ponad 2600 akcji terrorystycznych, zginęło w nich 400 funkcjonariuszy państwowych[13].

 
Plakat Świetlistego Szlaku wzywający do bojkotu wyborów

Regularna armia również odpowiedzialna była za akty przemocy i zbrodnie[13]. Kiedy w czerwcu 1986 roku senderyści wywołali bunty w trzech zakładach karnych w stolicy, wojsko zabiło ponad 200 więźniów[13].

W 1984 roku w dziesięciu prowincjach (na 146 ogółem) wprowadzony został stan wyjątkowy[13]. Ofiarami wojska padali często przypadkowi mieszkańcy wsi. Według profesor Leonor Sagermann Bustinza dla służb bezpieczeństwa prawie każdy chłop był terrorystą[6]. Represyjna działalność rządu jedynie popchnęła niezdecydowanych w stronę rebeliantów[13].

W 1985 roku Sendero Luminoso utworzył nowy front partyzancki w regionie Puno. Działalność buntowników rozszerzyła się na regiony La Libertad, Huanuco i La Mar oraz Górną Amazonię[13]. W miejscowościach Arequipa i Cuzco terroryści zniszczyli elektrownie[13]. W tym samym roku Świetlisty Szlak przyjął politykę mającą zastraszyć rządzący Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy. W przeciągu roku zamordowanych i brutalnie okaleczonych zostało siedmiu aprystów (podobnych tortur uświadczyć mogli tylko donosiciele)[13].

Porażkę rebeliantów przyśpieszył wybór Alberto Fujimori na prezydenta. Fujimori rozpętał terror rządowy; senderyści i podejrzewani o ich wspieranie, byli zatrzymywani, torturowani i zabijani. Kampania przeciwko partyzantom była coraz skuteczniejsza dzięki szkoleniom CIA i amerykańskim dostawom sprzętu wojskowego[6].

Na początku lat 90. rząd zmienił taktykę walki z powstańcami[13], wieśniacy przestali być uważani przez armię za wrogów[13]. Na pomoc rządowi przyszły w tym momencie tzw. Rondas Campesinas(inne języki), czyli chłopskie oddziały samoobrony[6]. Opozycja narastała także wewnątrz Świetlistego Szlaku[13]. W partii doszło do próby rozłamu, buntownicy zostali jednak szybko spacyfikowani i poddani egzekucjom[13]. Sendero Luminoso zwalczana była także przez lewicowych rebeliantów z konkurencyjnego Ruchu Rewolucyjnego im. Tupaca Amaru[13].

Będący w odwrocie senderyści dosłownie masakrowali wieśniaków sprzeciwiających się rebelii i domniemanych kolaborantów[6]. Świetlisty Szlak utworzył ponadto w Amazonii obozy pracy przeznaczone dla zdrajców „sił ludowych”[13].

Jeszcze w 1991 roku partyzanci stanowili dominującą siłę polityczną na około 40% powierzchni kraju, a 55% ludności znajdowało się na terenach objętych stanem wyjątkowym[7].

9 sierpnia 1991 z rąk terrorystów w Pariacoto zginęło dwóch polskich misjonarzy z zakonu franciszkanów: o. Zbigniew Strzałkowski oraz o. Michał Tomaszek[14][15][16].

16 lipca 1992 roku terroryści przeprowadzili atak z użyciem samochodu pułapki w ekskluzywnej dzielnicy Limy Miraflores. W eksplozji zginęło 25 osób, a rannych zostało kilkadziesiąt. Zamach był najbardziej krwawym atakiem Świetlistego Szlaku[17].

12 i 13 września 1992 roku Guzmán i jego zastępczyni Elena Iparraguirre zostali schwytani przez policję[18]. 2 marca 1993 roku w ręce policji wpadła Margot „Edith” Dominguez, koordynująca zbrojną działalność partii[18]. Guzmán wezwał do złożenia broni a rząd ogłosił amnestię dla senderystów. Większość powstańców złożyła broń i oddała się w ręce służb, niektórzy postanowili kontynuować walkę[6].

Po uwięzieniu Abimaela Guzmána władzę nad powstańcami objął Oscar Ramirez Duran(inne języki), który został schwytany w 1999 roku[7][17]. Kolejnym przywódcą senderystów został ukrywający się pod pseudonimem „towarzysz Artemio” (właściwie Florindo Flores)[6]. Pod jego dowództwem ruch nie odbudował dawnej potęgi, przetrzebieni przez rząd senderyści zdołali jednak przeprowadzić kolejne ataki partyzanckie i terrorystyczne[6]. W lutym 2012 roku Florindo Flores został ujęty przez armię w następstwie potyczki[6]. Floresa zastąpił Victor Quispe(inne języki) znany jako „towarzysz José”[17]. Ludowa Armia Partyzancka pozostaje w rozbiciu i dzieli się na zwalczające się wzajemnie frakcje[7]. Świetlisty Szlak zdaje się coraz bardziej przypominać organizację handlarzy narkotyków[19].

Przemyt

edytuj

W październiku 2010 roku były partyzant Edgar Mejía Asencio przyznał policji, że Florindo Flores (ówczesny szef organizacji) miał ważne powiązania z handlem narkotykami, produkując 4,8 tony kokainy rocznie. W 2000 roku badacz z Instytutu Studiów Międzynarodowych Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego w Peru, Jaime Antezana stwierdził, że „Świetlisty Szlak od 2004 r. stał się kartelem narkotykowym”. Słowa peruwiańskiego badacza zostały potwierdzone 1 czerwca 2015 r., kiedy to Urząd Kontroli Aktywów Zagranicznych, w ramach Departamentu Skarbu USA, zaklasyfikował tę organizację jako organizację przestępczą o charakterze przemytniczym[20].

Próby legalnej działalności

edytuj

W XXI wieku senderyści podjęli próby legalnej działalności. Movadef, czyli Ruch na Rzecz Amnestii i Praw Podstawowych utworzony przez adwokatów Guzmána, Manuela Fajardo i Alfreda Crespo, zebrał ponad 350 tysięcy podpisów pod wnioskiem o rejestrację partii. Wniosek został odrzucony przez sąd[6].

Liczebność

edytuj
 
Policja prowadzi aresztowanego członka organizacji, zdjęcie wykonano w 2015 roku

W chwili rozpoczęcia rebelii Świetlisty Szlak liczył od 200 do 300 bojowników[8].

Według ustaleń Narodowej Komisji Prawdy i Pojednania z 2003 roku, w latach świetności Świetlisty Szlak grupował około 20 tysięcy partyzantów[6]. Pomimo formalnie chłopskiego charakteru rebelii, pośród powstańców ludność chłopska stanowiła zaledwie 20% ogółu. Większość stanowili ludzie z wyższym wykształceniem, osoby wykonujące wolne zawody i parające się handlem[6].

W 1995 roku do partii należało 25 tysięcy ludzi, w tym od 3 do 5 tysięcy bojowników[18].

W 2016 roku liczbę partyzantów szacowano na 300[21].

Powiązania zagraniczne

edytuj

Otrzymywał wsparcie pieniężne ze strony reżimu Mu’ammara al-Kaddafiego z Libii[22].

Według boliwijskiego wywiadu, na początku lat 90. XX wieku współpracował z Partyzancką Armią Tupaca Katari[23].

Świetlisty Szlak współpracował rzekomo z Rewolucyjnymi Siłami Zbrojnymi Kolumbii. Kontakty miały mieć miejsce od 2003 roku i dotyczyć kooperacji w handlu narkotykami[24].

Ideologia

edytuj

Internetowa Encyklopedia PWN zdefiniowała Świetlisty Szlak jako ruch „stalinowsko-maoistowski”[1]. Ta sama encyklopedia podaje, że partia stanowiła „jeden z [ruchów] najbardziej radykalnych w dążeniach i brutalnych w środkach działania w Ameryce Łacińskiej”[1].

Ideologiem ruchu był Abimael Guzmán, nazywany przez zwolenników „czwartym mieczem marksizmu” (po Karolu Marksie, Włodzimierzu Leninie i Mao Zedongu)[2]. Guzmán tworząc podwaliny doktryny Sendero Luminoso czerpał głównie z maoizmu i poglądów José Carlosa Mariátegui[8][1][3]. Z maoizmu Guzmán przejął teorię nieustającej wojny ludowej, która korzystając z wiejskiej bazy, przypuści „szturm” na tereny miejskie[8]. Komunizm w wydaniu Świetlistego Szlaku posiadał ponadto wątki lokalne i historyczne, uwzględniające specyfikę Peru[3].

Najbliższe ideologicznej wizji Guzmána były Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Józefa Stalina, Chiny czasu bandy czworga i Kambodża Pol Pota[8][25].

Senderyści za jedyną formę walki politycznej uznali walkę zbrojną[26]. Odżegnują się od wszelkich form reformizmu[26], stąd też poglądy partii są określane jako antyrewizjonistyczne[3]. Senderyści odrzucają demokrację, postulując utworzenie ustroju określanego jako Ludowa Republika Nowej Demokracji[26].

Wśród członków partii żywa jest niechęć do innych ruchów lewicowych czy komunistycznych. W minionych latach rebelianci fizycznie likwidowali członków konkurencyjnych grup lewicy. Do 1996 roku z rąk rebeliantów zginęło około 300 działaczy. Powodem niechęci senderystów do lewicowej konkurencji, było uznawanie przez nią zasad demokracji[27].

Pośród analityków trwa spór czy Świetlisty Szlak porzucił konotacje ideologiczne i stał się jedną z grup handlarzy narkotyków, czy dostosował się jedynie do bieżącej sytuacji z zachowaniem politycznego charakteru[19].

Jako organizacja terrorystyczna

edytuj

Świetlisty Szlak znajduje się na listach organizacji terrorystycznych Departamentu Stanu USA[28], Kanady[29] i Unii Europejskiej[30][31].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d Świetlisty Szlak, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-12-14].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l Czarna księga komunizmu s. 632.
  3. ↑ a b c d Paulina Pajkiert: Peru – w marszu ku demokracji?. psz.pl. [dostęp 2017-12-14]. (pol.).
  4. ↑ a b Tomasiewicz 2000 ↓, s. 320.
  5. ↑ Ruchy społeczne i etniczne w Ameryce Łacińskiej..., s. 128.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Aneta Wawrzyńczak: Krwawy Świetlisty Szlak – tragiczna historia Peru zatoczy koło?. wiadomosci.wp.pl. [dostęp 2017-12-15]. (pol.).
  7. ↑ a b c d e f g h Świetlisty szlak. stosunki-miedzynarodowe.pl. [dostęp 2017-12-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-01)]. (pol.).
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Czarna księga komunizmu s. 633.
  9. ↑ a b c d Czarna księga komunizmu s. 631.
  10. ↑ Wojna: wybrane zagadnienia s. 41.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Czarna księga komunizmu s. 634.
  12. ↑ Tomasiewicz 2000 ↓, s. 321.
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Czarna księga komunizmu s. 635.
  14. ↑ Zbigniew Nijak, Ojciec Zbigniew Strzałkowski OFMConv : męczennik za wiarę, Tarnów 1995, OCLC 833965407 [dostęp 2022-08-03].
  15. ↑ 24 lata temu w Peru zginęli polscy misjonarze; w grudniu zostaną beatyfikowani | Z życia PAP | Polska Agencja Prasowa [online], www.pap.pl [dostęp 2018-06-11].
  16. ↑ Wiesław Bar: Na krwawym szlaku. Sendero Luminoso – prześladowca. Lublin 1999.
  17. ↑ a b c Shining Path. perureports.com. [dostęp 2017-12-15]. (ang.).
  18. ↑ a b c Czarna księga komunizmu s. 636.
  19. ↑ a b Sendero Luminoso (SL). globalsecurity.org. [dostęp 2017-12-15]. (ang.).
  20. ↑ José Manuel Moreno, SENDERO LUMINOSO, NARCOTERRORISMO Y SEGURIDAD EN EL PERÚ, 3 października 2016.
  21. ↑ Jonathan Watts: Che Guevara era closes as Latin America’s oldest guerrilla army calls it a day. theguardian.com. [dostęp 2017-12-15]. (ang.).
  22. ↑ Simon Tisdall: Gaddafi: a vicious, sinister despot driven out on tidal wave of hatred. theguardian.com. [dostęp 2017-12-15]. (ang.).
  23. ↑ Nathaniel C. Nash: Bolivians in feat as maoist rebels slip in from Peru. nytimes.com. [dostęp 2017-10-07]. (ang.).
  24. ↑ Revolutionary Armed Forces of Colombia – People’s Army. web.stanford.edu. [dostęp 2017-12-15]. (ang.).
  25. ↑ Shining Path, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-15] (ang.).
  26. ↑ a b c Ruchy społeczne i etniczne w Ameryce Łacińskiej..., s. 127.
  27. ↑ James Ron: Ideology in Context: Explaining Sendero Luminoso’s Tactical Escalation*. jamesron.com. [dostęp 2017-12-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-24)]. (ang.).
  28. ↑ Foreign Terrorist Organizations. state.gov. [dostęp 2017-12-15]. (ang.).
  29. ↑ Currently listed entities. publicsafety.gc.ca. [dostęp 2018-03-19]. (ang.).
  30. ↑ Przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu, s. 44.
  31. ↑ Wykaz osób, grup i podmiotów objętych zaostrzonymi środkami z dziedziny współpracy policyjno-sądowniczej (czerwiec 2009). lex.europa.eu. [dostęp 2017-12-15]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin: Czarna księga komunizmu. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999. ISBN 978-83-7180-326-0.
  • pod redakcją Karola Derwicha i Marty Kani: Praca zbiorowa w oparciu o materiały II Krakowskiej Konferencji Latynoamerykańskiej zorganizowanej przez Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Uniwersytetu Jagiellońskiego 19–20 marca 2010 roku. 2012. ISBN 978-83-233-3295-4.
  • Jerzy Wojciech Wójcik: Przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu. Wolters Kluwer Polska SA, 2007. ISBN 978-83-7526-189-9.
  • Andrzej Zwoliński, Andrzej Zwoliński (ks.): Wojna: wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Wam, 2003. ISBN 978-83-7318-107-6.
  • Jarosław Tomasiewicz: Terroryzm na tle przemocy politycznej (Zarys encyklopedyczny). Katowice, 2000. ISBN 83-907096-2-7.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Świetlisty_Szlak&oldid=74932831”