Wikipedia

Łyszczec

Ten artykuł dotyczy rodzaju roślin. Zobacz też: Gypsophila – rodzaj ptaków.

Łyszczec, gipsówka (Gypsophila L.) – rodzaj roślin z rodziny goździkowatych. Obejmuje ok. 145 gatunków[4]. Rośliny te występują w Europie, północnej Afryce, Azji i Australii, poza tym są szeroko rozprzestrzenione jako rośliny introdukowane[4]. W Polsce rosną cztery gatunki rodzime, kilka innych dziczeje przejściowo, dwa gatunki introdukowane są zadomowione.

Łyszczec
Ilustracja
Łyszczec wiechowaty
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

goździkowate

Rodzaj

łyszczec

Nazwa systematyczna
Gypsophila L.
Sp. Pl. 406. 1753
Typ nomenklatoryczny

Gypsophila repens L.[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Kwiat gipsówki rozesłanej

Nazwa gipsówka, będąca tłumaczeniem nazwy łacińskiej (gypsos = gips, philos = przyjaciel) wskazuje na przywiązanie wielu gatunków tych roślin do podłoża gipsowego[5]. Występują zwykle na stokach suchych wzgórz, w miejscach skalistych. Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne, w tym także na kwiaty cięte (zwłaszcza łyszczec nadobny i wiechowaty)[6][7].

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty Starego Świata. Liczne gatunki występują w Europie południowej (największe zróżnicowanie jest w Europie południowo-wschodniej[6]) i Azji, nieliczne w Afryce północnej, Australii i Oceanii. Jako rośliny zawleczone obecne są w Ameryce Północnej i Południowej[8][5]. We florze Polski rodzaj reprezentowany jest przez 8 gatunków, przy czym 4 z nich są rodzime. Dalszych kilkanaście gatunków spotykanych jest w uprawie[7].

Gatunki flory Polski[9]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]

Morfologia

edytuj
Pokrój
Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny, nagie lub gruczołowato owłosione, czasem drewniejące u nasady. Korzeń tęgi, cienki lub czasem w ogóle nie wykształcony. Pędy u bylin często okazałe, silnie rozgałęzione (do 1 m wysokości i średnicy), nierzadko z korzeniami przybyszowymi wyrastającymi z węzłów. Łodygi prosto wzniesione lub tworzące darnie, nierzadko pokładające się[8][5][6].
Liście
Naprzeciwległe, u nasady nieco zrośnięte, bez przylistków. Na pędzie zwykle luźno rozmieszczone. Blaszka 1- lub 3–5-żyłkowa, o kształcie równowąskim, lancetowatym, jajowatym, owalnym lub łopatkowatym[6][8][5].
Kwiaty
Bardzo liczne, obupłciowe i drobne, zebrane są w kwiatostany wierzchotkowate, wiechowate i baldachogrona. Nierzadko na szczytach odgałęzień kwiaty zebrane są dodatkowo w główkowate skupienia. Kwiatostany są rozpierzchłe lub skupione. Przysadki są błoniaste, czasem podobne do liści. Kielich o długości od 1 do 5 mm, zrosłodziałkowy, rurkowato-dzwonkowaty, mocno rozcięty (do 1/2) i zwieńczony 5 tępymi ząbkami. Działki zielone z purpurowo nabiegłą żyłką środkową, biało błoniaste między żyłkami. Płatki zwężone są w krótki i niezbyt wybitny paznokieć, nie posiadają przykoronka. Ich łatka jest zaokrąglona lub nieco wycięta, barwy białej lub jasnoróżowej. Pręcików 10, z miodnikami u nasady nitek. Słupek składa się z jednokomorowej zalążni i dwóch szyjek zakończonych brodawkowanymi znamionami[8][5].
Owoce
Torebki kuliste do jajowatych, otwierają się 4 ząbkami. Zawierają od 4 do 36 kulisto-nerkowatych nasion[8][5].

Systematyka

edytuj
 
Łyszczec nadobny
 
Poduszkowata darń Gypsophila aretioides
 
Pokrój łyszczca wiechowatego
 
Łyszczec wiechowaty w bukiecie z różami

Rodzaj w tradycyjnym ujęciu miał charakter polifiletyczny. Zaliczany tu łyszczec polny G. muralis stanowi grupę siostrzaną kladu obejmującego rodzaje goździk Dianthus i goździcznik Petrorhagia. W efekcie takson ten wyodrębniony został w osobny rodzaj Psammophiliella. W obrębie kladu tworzonego przez gatunki z rodzaju łyszczec Gypsophila zagnieżdżony z kolei okazał się monotypowy rodzaj Vaccaria z gatunkiem krowiziół zbożowy[10][11], który w efekcie został włączony do rodzaju łyszczec pod nazwą Gypsophila vaccaria (L.) Sm.[4]

Pozycja według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj należy do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), rzędu goździkowców (Caryophyllales) w obrębie dwuliściennych właściwych. W obrębie goździkowatych należy do podrodziny Caryophylloideae plemienia Caryophylleae[12].

Wykaz gatunków[4][13][7]

Do rodzaju łyszczec zaliczane bywają niektóre gatunki uprawne klasyfikowane współcześnie w odrębnych rodzajach. Dotyczy to[13][7][4]:

  • łyszczec skalny, łyszczec Bungego Gypsophila bungeana D.Dietr.; Gypsophila petraea (Bunge) Fenzl ≡ Heterochroa petraea Bunge
  • łyszczec rogownicowaty Gypsophila cerastioides D.Don ≡ Acanthophyllum cerastioides (D.Don) Madhani & Zarre

Zastosowanie i uprawa

edytuj

Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne na rabatach, w ogrodach skalnych i na kwiaty cięte[7]. Rozmnażane są przez wysiew nasion, podział silnie rozrośniętych bylin i sadzonki[7].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-12] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-04].
  4. ↑ a b c d e f g Gypsophila L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-20].
  5. ↑ a b c d e f Gypsophila. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-09-27].
  6. ↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 77. ISBN 0-333-74890-5.
  7. ↑ a b c d e f Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin. Tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka, 2011, s. 422-424. ISBN 978-83-7506-845-0.
  8. ↑ a b c d e Lu Dequan; Nicholas J. Turland: Gypsophila. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-09-27]. (ang.).
  9. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 90, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. ↑ Anne K. Greenberg, Michael J. Donoghue. Molecular systematics and character evolution in Caryophyllaceae. „Taxon”. 60, 6, s. 1637-1652, 2011. DOI: 10.1002/tax.606009. 
  11. ↑ Hossein Madhani, Richard Rabeler, Atefeh Pirani, Bengt Oxelman, Guenther Heubl, Shahin Zarre. Untangling phylogenetic patterns and taxonomic confusion in tribe Caryophylleae (Caryophyllaceae) with special focus on generic boundaries. „Taxon”. 67, 1, s. 83-112, 2018. DOI: 10.12705/671.6. 
  12. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-05].
  13. ↑ a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: officina botanica, 2008, s. 93. ISBN 978-83-925110-5-2.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Łyszczec&oldid=68218969”