Łacinka ukraińska
Łacinka ukraińska (ukr. українська латинка, transkr. ukrajinśka łatynka; українська латиниця, transkr. ukrajinśka łatynycia) – wariant alfabetu łacińskiego przystosowany do zapisu języka ukraińskiego, opracowany w roku 1859 przez czeskiego slawistę Josefa Jirečka.
.jpg)
Historia
edytujUżycie alfabetu łacińskiego w dobie ruskiej
edytujTeksty ruskie drukowane pojawiły się w pierwszej połowie XVI wieku[1]. Zasięg użycia alfabetu łacińskiego w piśmiennictwie ruskim w wiekach XVII i XVIII był dość szeroki na Prawobrzeżu, a teksty drukowane alfabetem łacińskim spotykane były nawet w Charkowie[2]. Niemniej duża część Rusinów, szczególnie związanych z prawosławnymi ośrodkami kulturalnymi, uważała, że z językiem i kulturą ruską nierozerwalnie związana musi być cyrylica.
Propozycja użycia alfabetu łacińskiego w języku ukraińskim
edytujZ propozycją całkowitego przejścia na alfabet łaciński wystąpił w 1834 Josyp Łozynśkyj, pisząc artykuł O wprowadzeniu abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego, oraz opracowując (w rękopisie) w języku polskim gramatykę języka ruskiego. Już wcześnie inni uczeni proponowali przyjęcie alfabetu łacińskiego do piśmiennictwa ukraińskiego m.in. na początku XIX wieku Schlecer w swojej pracy o Nestorze, czy J. Voltigi w Słowniku języka iliryjskiego, włoskiego i niemieckiego, a w kilka lat po nich także Jernej Kopitar i A. Pachmeier. Gramatyka Łozynskiego została zaaprobowana przez Jerneja Kopitara, jednak zarówno jej pierwsza redakcja jak i druga nie ukazała się drukiem. Powodem tego przy pierwszej próbie wydania było to, że Łozynśkyj zajął się innymi badaniami, natomiast podczas drugiej próby wydania na druk nie zezwolił cenzor lwowski Wenedykt Łewyćkyj. Gramatyka Łozynskiego była jedną z prób rozwiązania problemu polegającego na nieprzystosowaniu cyrylicy cerkiewnosłowiańskiej do języka ukraińskiego, którego rozwój rozpoczął się w XIX wieku na bazie języka ludowego. Mimo że pomysł ten poparli niektórzy działacze ukraińscy, np. Iwan Hołowacki (brat Jakiwa Hołowackiego), to nie zdobył on jednak szerszego uznania. Protestowali przeciw niemu między innymi prekursorzy literatury ukraińskiej – Ruska Trójca (m.in. Markijan Szaszkewycz – Azbuka i abecadło), oraz Josyp Łewyćkyj (Odpowiedź na zadanie o wprowadzeniu abecadła polskiego do piśmiennictwa ruskiego) oraz Denys Zubryćkyj (Apologia Cyryliki czyli Azbuki ruskiej).
Zainteresowani przyjęciem alfabetu łacińskiego do piśmiennictwa ruskiego byli także działacze polscy. W 1836 ukazał się artykuł Lucjana Siemieńskiego Literatura krajowa, biorący w obronę pomysł Łozyńskiego.
Projekt Josefa Jirečka
edytujNajdalej zaawansowana i najbardziej głośna próba przejścia na alfabet łaciński związana jest z projektem czeskiego slawisty Josefa Jirečka[3], opublikowanym przez austriackie ministerstwo kultu i oświaty w roku 1859. W zamyśle autora latynizacja miała pomóc w tworzeniu języka ukraińskiego jako nowoczesnego języka, dzięki oddzieleniu od archaicznych wpływów cerkiewnosłowiańskich i współczesnych rosyjskich.
Mimo prób Jirečka, nie udało mu się przekonać do tej idei znaczącej części ukraińskiej inteligencji. Podchwycił ją natomiast ówczesny gubernator Galicji, polski arystokrata hr. Agenor Gołuchowski, na którego wniosek minister kultu i oświaty Austrii Leopold Thun powołał komisję do rozpatrzenia sprawy. Projekt Jirečka był oparty na ortografii czeskiej, bez cech właściwych ortografii polskiej, z wyjątkiem zapożyczenia znaków na oznaczenie głosek nieobecnych w języku czeskim (ś, ć, ź, ń). Niemniej samo poparcie Gołuchowskiego dla projektu wystarczyło, aby w skonfliktowanej Galicji Ukraińcy uznali go za kolejną próbę polonizacji, a w najlepszym razie – wyraz czeskiego dążenia do hegemonii wśród Słowian imperium austriackiego. Tym bardziej, że w ówczesnym czasie spora część ukraińskich uczonych należała do zwolenników moskalofilstwa, a więc zacieśnienia związków z kulturą rosyjską. Protesty wsparli też inni slawiści z Austrii, m.in. Pavel Jozef Šafárik i Franc Miklošič.
Fala protestów była wyjątkowo silna (tzw. wojna ortograficzna, ukr. азбучна війна), a komisja ministerialna stosunkiem głosów 7:2 przy 2 wstrzymujących się zaopiniowała projekt negatywnie. W wyniku tego austriackie ministerstwo zrezygnowało z dalszego promowania łacinki, ograniczając się do reformy cyrylicy (również oprotestowanej i ostatecznie skasowanej w 1861 r.)[2]
Oprócz Łozynskiego, łacinkę poparł również greckokatolicki metropolita Lwowa Spirydion Litwinowicz[4]. Pomysł Jirečka znalazł pewne poparcie również w rosyjskiej części Ukrainy, gdzie dostrzegano jego potencjał dla ograniczenia wpływów rosyjskich. Np. Mychajło Drahomanow posługiwał się łacinką, a nawet wydał łacińską wersję Kobziarza Tarasa Szewczenki. Należy zwrócić uwagę, że drahomanówka – opracowana przez Drahomanowa reforma cyrylicy – pozwalała na przechodzenie z jednego systemu na drugi przez prostą zamianę znaków jeden do jednego.
Czasy radzieckie
edytujW czasie Ukraińskiej SRR w latach 20 XX wieku, żywe były dyskusje na temat reformy ortografii. Powrócił w nich pomysł wprowadzenia alfabetu łacińskiego.
Współczesność
edytujOd czasu uzyskania niepodległości na Ukrainie (szczególnie zachodniej) pojawiają się propozycje przejścia z cyrylicy na łacinkę[potrzebny przypis]. Zwolennikiem tej zmiany jest m.in. historyk Jarosław Hrycak. Dotychczas propozycja ta jest dyskutowana wyłącznie w kręgach inteligencji i nie znajduje szerokiego poparcia społecznego. Niemniej poprzez fora internetowe zaczęła ona przenikać z trudno dostępnych czasopism do obiegu powszechnego.
Zwolennicy łacinki wskazują zwykle na przykład Serbii, w której równoległe funkcjonowanie dwóch alfabetów nie doprowadziło do upadku języka i kultury ani też zaniku samej cyrylicy, za to ułatwia Serbom kontakty z kulturą zachodnią. Wskazuje się również, że szereg dawnych republik radzieckich z sukcesem powrócił do alfabetu łacińskiego (Azerbejdżan, Mołdawia, Turkmenistan, Uzbekistan). Z kolei przeciwnicy odwołują się do argumentu o „tysiącletnim dziedzictwie kulturowym” oraz uważają, że taka rozbieżność między rosyjskim a ukraińskim systemem pisowni doprowadziłaby do ostatecznej klęski w zakresie wprowadzenia ukraińskiego w zrusyfikowanych regionach kraju (przy czym zwolennicy uważają, że skutek wprowadzenia takiej rozbieżności byłby dokładnie odwrotny, a ponadto zanikłyby współczesne rusycyzmy w wymowie).
Alfabet
edytujW poniższej tabeli porównano łacinkę ze współczesnym cyrylickim alfabetem ukraińskim oraz drahomanówką i współczesną ukraińską transkrypcją urzędową opracowaną na bazie alfabetu angielskiego. Uwzględniono również wieloznaki wspólne dla łacinki i współczesnej cyrylicy. Warto zwrócić uwagę na liczbę przypadków specjalnych w obecnej pisowni i praktyczny ich brak w łacince i drahomanówce.
| łacinka | drahomanówka | cyrylica współczesna |
ukraińska transkrypcja oficjalna z cyrylicy na j. angielski[5] |
|---|---|---|---|
| A a | А а | А а / Я я[6] | A a |
| B b | Б б | Б б | B b |
| C c | Ц ц | Ц ц | TS ts |
| Ć ć | ЦЬ ць | Ц(Ь) ц(ь)[7] | TS' ts' / TSI tsi[8] |
| Č č | Ч ч | Ч ч[9] | CH ch |
| D d | Д д | Д д | D d |
| Ď ď | ДЬ дь | Д(Ь) д(ь)[7] | D' d' / DI di[8] |
| DZ dz | ДЗ дз | ДЗ дз | DZ dz |
| DŹ dź | ДЗЬ дзь | ДЗ(Ь) дз(ь)[7] | DZ' dz' / DZI dzi[8] |
| DŽ dž | ДЖ дж | ДЖ дж | DZH dzh |
| E e | Е е | Е е / Є є[6] | E e |
| F f | Ф ф | Ф ф | F f |
| G g | Ґ ґ | Ґ ґ | G g |
| H h | Г г | Г г | H h[10] |
| Ch ch | Х х | Х х | KH kh |
| I i | І і | І і / Ї ї[11] | I i |
| J j | Ј ј | Й й[12] | I i, Y y[13] |
| K k | К к | К к | K k |
| L l | Л л | Л л | L l |
| Ľ ľ | ЛЬ ль | Л(Ь) л(ь)[7] | L' l' / LI li[8] |
| M m | М м | М м | M m |
| N n | Н н | Н н | N n |
| Ń ń | НЬ нь | Н(Ь) н(ь)[7] | N' n' / NI ni[8] |
| O o | О о | О о | O o |
| P p | П п | П п | P p |
| R r | Р р | Р р | R r |
| Ŕ ŕ | РЬ рь | Р(Ь) р(ь)[7] | R' r' / RI ri[8] |
| S s | С с | С с | S s |
| Ś ś | СЬ сь | С(Ь) с(ь)[7] | S' s' / SI si[8] |
| Š š | Ш ш | Ш ш[9] | SH sh[14] |
| T t | Т т | Т т | T t |
| Ť ť | ТЬ ть | Т(Ь) т(ь)[7] | T' t' / TI ti[8] |
| U u | У у | У у / Ю ю[6] | U u |
| V v | В в | В в | V v |
| Y y | И и | И и | Y y |
| Z z | З з | З з | Z z |
| Ź ź | ЗЬ зь | З(Ь) з(ь)[7] | Z' z' / ZI zi[8] |
| Ž ž | Ж ж | Ж ж | Zh zh |
W dodatkowej tabeli niżej umieszczono litery cyrylicy niemające jednoliterowych odpowiedników w łacince.
| łacinka | drahomanówka | cyrylica współczesna |
transkrypcja oficjalna |
|---|---|---|---|
| ˇA ˇa ´A ´a / JA ja[15] | ЬА ьа / ЈА ја[16] | Я я | IA ia / YA ya[17] |
| ˇE ˇe ´E ´e / JE je[15] | ЬЕ ье / ЈЕ је[16] | Є є | IE ie / YE ye[17] |
| JI ji | ЈІ јі | Ї ї | I i / Yi yi[17] |
| ŠČ šč | ШЧ шч | Щ щ | SCH sch |
| ˇU ˇu ´U ´u / JU ju[15] | ЬУ ьу / ЈУ ју[16] | Ю ю | IU iu / YU yu[17] |
| ˇ ´[18] | Ь ь | Ь ь | ' (apostrof prosty) |
| brak[19] | brak[19] | ’ (apostrof drukarski) | brak[19] |
Przykłady
edytujTestament
edytujTestament Tarasa Szewczenki zapisany łacinką, drahomanówką, cyrylicą i w transkrypcji oficjalnej.
| Taras Ševčenko Zapovіt Jak umru, to pochovajte |
Тарас Шевченко Заповіт Јак умру, то поховајте |
Тарас Шевченко Заповіт Як умру, то поховайте |
Taras Shevchenko Zapovіt Yak umru, to pokhovaite |
Fragment Iwana Franki
edytujFragment wiersza, którego rękopis umieszczono na banknocie ukraińskim nominału 20 hrywien – w oryginale zapisany drahomanówką.
| Zemle, moja vseploďučaja maty! Syly, ščo v tvojij dvyžeľ hlubyni, |
Земле, моја всеплодьучаја мати! Сили, шчо в твојіј движель глубині, |
| Земле, моя всеплодючая мати! Сили, що в твоїй движель глубині, |
Zemle, moia vseplodiuchaia maty! Syly, scho v tvoii dvyzhel' hlubyni, |
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Польськомовне і латинське друкарство. W: Ярослав Ісаєвич: Українське книговидання: витоки, розвиток, проблеми. Львів: 2002.
- ↑ a b Ігор Чорновол. Латинка в українському правописі: ретроспектива і perspektyva. „Незалежний культурологічний часопис «Ї»”. 2001. 23.
- ↑ Josef Jireček: Über den Vorschlag, das Ruthenische mit lateinischen Schriftzeiсhen zu schreiben. Wien: K.u.K. Ministerium für Cultus und Unterricht, 1859.
- ↑ Віктор Мойсеєнко. Про одну спробу латинізації українського письма. „Незалежний культурологічний часопис «Ї»”. 1997. 9.
- ↑ Рішення Української комісії з питань правничої термінології № 9. Київ: 1996.
- ↑ a b c Litery я, є, ю obowiązują po spółgłoskach miękkich oraz zastępują połączenia liter йа, йе, йу. W pozostałych przypadkach obowiązują litery а, е, у.
- ↑ a b c d e f g h i Forma ze znakiem ь obowiązuje przed literami oznaczającymi spółgłoski, na końcu wyrazu oraz przed literą о. Forma bez znaku ь obowiązuje przed literami oznaczającymi samogłoski jotowane: я, є, ю.
- ↑ a b c d e f g h i Forma z apostrofem obowiązuje przed literami oznaczającymi spółgłoski i na końcu wyrazu. Forma z i obowiązuje przed literami oznaczającymi samogłoski.
- ↑ a b Oprócz połączenia liter шч, które nie występuje – zastępuje je litera щ.
- ↑ Po literze z: gh.
- ↑ Litera ї występuje zamiast połączenia liter йі.
- ↑ Litera й obowiązuje na końcu wyrazu, przed literami oznaczającymi spółgłoski oraz przed literą о. Połączenia liter йа, йе, йі, йу nie występują – zastępują je litery я, є, ї, ю.
- ↑ Y – na początku wyrazu, w pozostałych wypadkach i.
- ↑ Oprócz połączenia shch, które nie występuje – zastępuje je trójznak sch.
- ↑ a b c Formy ze znakami diakrytycznymi obowiązują po literach c, d, l, n, r, s, z; formy z literą j – w pozostałych przypadkach. Znak ˇ występuje nad literami d, l i t, znak ´ – na literami c, n, s, z.
- ↑ a b c Formy ze znakiem miękkim ь obowiązują po literach ц, д, л, н, р, с, з, formy z literą ј – w pozostałych przypadkach.
- ↑ a b c d Formy z y obowiązują na początku wyrazu, formy z literą i (lub samo i) – w pozostałych przypadkach.
- ↑ Znak ˇ występuje nad literami d, l i t, znak ´ – nad literami c, n, r, s, z.
- ↑ a b c Współczesnemu apostrofowi odpowiada brak znaku.
Bibliografia
edytuj- Jan Kozik - „Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830-1848”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1973
- Włodzimierz Mokry, Ruska Trójca. Karta z dziejów życia literackiego Ukraińców w Galicji w pierwszej połowie XIX wieku, wyd. 1, Kraków: Wydawn. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1997, ISBN 83-905280-3-7, OCLC 37782069.