Æ

Æ
	Æ æ
	Informacje podstawowe
Majuskuła	Æ
Minuskuła	æ
Podstawowy alfabet	alfabet łaciński
	Pochodzenie
Oparty na grafemie	a i e
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Æ, æ – litera alfabetu łacińskiego powstała jako ligatura liter a i e. Używana często w łacińskich tekstach na oddanie częstej w łacinie grupy ae. Często używana w językach staroangielskim, islandzkim, duńskim, norweskim i farerskim. Jako litera staroangielskiego alfabetu niegdyś nazywana była æsc („ash tree”) od anglosaskiej runy . Jej aktualna angielska nazwa to ash^[1].

Języki

Łacina

W klasycznej łacinie kombinacja AE oznacza dyftong [ae̯], który ma wartość podobną do długiego i w angielskim słowie fine, wymawianego w większości dialektów współczesnego języka angielskiego.^[2] Zarówno klasyczna, jak i obecna praktyka polega na pisaniu liter osobno, ale ligatury używano w pismach średniowiecznych i wczesnych nowożytnych, po części dlatego, że w czasach Cesarstwa Rzymskiego æ zostało zredukowane do prostej samogłoski [ ɛ ]. W niektórych średniowiecznych pismach ligatura została uproszczona do ę, e z ogonkiem, zwanego e caudata (łac. „ogoniaste e”). Zostało to jeszcze bardziej uproszczone do zwykłego e, na które mogła mieć wpływ zmiana wymowy lub pod jej wpływem. Jednak ligatura jest nadal stosunkowo powszechna w księgach liturgicznych i partyturach muzycznych.

Francuski

We współczesnym alfabecie francuskim æ (zwane e-dans-l'a, „e w a”) jest używane do zapisu zapożyczeń łacińskich i greckich, takich jak Curriculum vitæ, et cætera, ex æquo, tænia i imię Lætitia. Nawiązanie do tego występuje w tytule piosenki Serge'a Gainsbourga Elaeudanla Téïtéïa, będącej interpretacją sposobu przeliterowania imienia Lætitia po francusku: „L, E dans l'A, T, I, T, I, A”.

Angielski

W języku angielskim użycie ligatury różni się w zależności od miejsca i kontekstu, ale jest dość rzadkie. We współczesnej typografii, jeśli ograniczenia technologiczne utrudniają użycie æ (na przykład w przypadku maszyn do pisania, telegrafów lub ASCII), zamiast tego często używa się dwuznaku ae.

W Stanach Zjednoczonych w wielu przypadkach pomija się kwestię ligatury poprzez użycie uproszczonej pisowni z „e”, jak to miało miejsce również w przypadku œ. Sposób użycia może się jednak różnić; na przykład medieval jest obecnie bardziej powszechne niż mediaeval (i obecnie staromodne mediæval), nawet w Wielkiej Brytanii^[3], ale archaeology jest preferowaną formą w stosunku do archeology, nawet w USA.^[4]

Ze względu na ich długą historię ligatury są czasami używane do ukazania archaizmu lub dosłownych cytatów ze źródeł historycznych; na przykład w tych kontekstach często zapisuje się w ten sposób słowa takie jak dæmon i æther.

Ligatura jest widoczna na nagrobkach z XIX wieku, skrót od ætate („w wieku (o)”): „Æ xxYs, yyMs, zzDs”. Jest również powszechny w typografii formalnej (zaproszenia, uchwały, ogłoszenia i niektóre dokumenty rządowe); na przykład w "okólniku sądu" (ang. Court Circular) nadal używano pisowni „ortopædic” aż do XXI wieku^[5].

W numizmatyce „Æ” jest używane jako skrót od „brązu”^[6] pochodzącego od łacińskiego aes (aere w ablacji „z brązu”).

W staroangielskim æ reprezentowało dźwięk pomiędzy a i e (/æ/), bardzo podobnie do krótkiego a od słowa cat w wielu dialektach współczesnego angielskiego. Jeśli samogłoski długie odróżnia się od samogłosek krótkich, wersja długa /æː/ jest oznaczona makronem (ǣ) lub rzadziej ostrym (ǽ).

Osetyjski

Osetyjskie pismo łacińskie; fragment strony z książki wydanej w 1935 roku

Język osetyjski używał litery æ, gdy była ona zapisywana alfabetem łacińskim od 1923 do 1938 r. Od tego czasu Osetyjczycy używali cyrylicy z identycznie wyglądającą literą (Ӕ i ӕ). Wymawia się je jako samogłoskę środkową środkową (szwa).

Międzynarodowy alfabet fonetyczny

Symbol [æ] jest również używany w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym (IPA) do oznaczenia prawie otwartej, przedniej, niezaokrąglonej samogłoski, który jest dźwiękiem najprawdopodobniej reprezentowanym przez język staroangielski. W IPA jest to zawsze pisane małymi literami. U+10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA AE to litera IPA w indeksie górnym.^[7]

Uralski alfabet fonetyczny (UPA) wykorzystuje cztery dodatkowe symbole związane z æ.^[8]

Cyrylica

Osobny artykuł: Ӕ.

Litery łacińskie są często używane zamiast cyrylicy Ӕ i ӕ w tekstach cyrylicą (np. na osetyjskich stronach internetowych).

Wpisywanie znaku

Klawiatura nordycka z klawiszami Æ i Ø. W układzie duńskim zastosowano etykiety niebieskie, a w układzie norweskim – zielone. (Białe etykiety dotyczą języka szwedzkiego i fińskiego, w których używane są Ä i Ö.)

Znak Æ jest dostępny za pomocą AltGr+z na klawiaturze amerykańskiej i międzynarodowej.

Elementy HTML to: Æ i æ.
Windows: Alt+0198 lub Alt+146 dla dużej litery, Alt+0230 lub Alt+145 dla małej litery.
W systemie pisowni TeX litera ӕ powstaje poprzez \ae.
Microsoft Word: Crtl+⇧ Shift+&, a następnie A lub A.
X: klawisz komponującyAE i klaiwsz komponującyAE
We wszystkich wersjach systemu Mac OS (systemy od 1 do 7, Mac OS 8 i 9, OS X, macOS 11 i 12 oraz bieżący system macOS 13): æ: ⌥ Option+' (apostrof), Æ: ⌥ Option+⇧ Shift+'
Na iPhonie, iPodzie touch i iPadzie, a także telefonach z systemem operacyjnym Google Android lub Windows Mobile OS oraz na Kindle Touch i Paperwhite: przytrzymaj „A”, aż wyświetli się małe menu.
Na amerykańskich klawaiaturach Æ jest dostępny za pomocą AltGR+Z.
Islandzki układ klawiatury ma oddzielny klawisz dla Æ (oraz dla Ð, Þ i Ö.
Norweski układ klawiatury ma również oddzielny klawisz dla Æ, znajdujący się najbardziej na prawo od liter, na prawo od Ø i poniżej Å.
W Vimie dwuznak to „AE” dla Æ i „ae” dla æ. (Naciśnij Ctrl-K w trybie wstawiania.)

Unicode

00C6 Æ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE
00E6 æ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE
01E2 Ǣ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE Z MAKRONEM
01E3 ǣ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE Z MAKRONEM
01FC Ǽ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE Z OTRYM AKCENTEM
01FD ǽ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE Z OSTRYM AKCENTEM

1D01 ᴁ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE W MAŁEJ FORMIE (UPA)
1D02 ᴂ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA ZMIENIONA AE (UPA)
1D2D ᴭ DUŻA LITERA MODYFIKATORA AE (UPA)
1D46 ᵆ LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA OBRÓCONA AE
1DD4 ◌ᷔ ŁĄCZENIE MAŁYCH LITER ŁACIŃSKICH AE
10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA LITERA AE (IPA)

Zobacz też

Ӕ (cyrylica)
Ae
Œ
Ä
Å
Ø
Ð
Þ
Ƿ
Ȝ
ligatura
samogłoska prawie otwarta przednia niezaokrąglona

Przypisy

↑ æsc. W: James A. Harrison, W. M. Baskervill: A Handy Anglo-Saxon Dictionary: Based on Groschopp's Grein. A. S. Barnes, 1885, s. 11. (ang.).
↑ James Morwood (1999). Latin Grammar, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860199-9, p. 3
↑ Pisownia „medieval” ma pierwszeństwo zarówno w zaawansowanych słownikach Oxford i Cambridge. Dostęp wrzesień 22, 2014.
↑ The Britannica Dictionary. britannica.com. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
↑ Court Circular. royal.uk. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
↑ David Sear: Greek Imperial Coins and Their Values. Spink Books, 1992, s. xxxv. ISBN 978-1-912667-35-2. (ang.).
↑ Kirk Miller, Michael Ashby: L2/20-252R: Unicode request for IPA modifier-letters (a), pulmonic. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
↑ Michael Everson: L2/02-141: Uralic Phonetic Alphabet characters for the UCS. 2020-03-20. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[1] æsc. W: James A. Harrison, W. M. Baskervill: A Handy Anglo-Saxon Dictionary: Based on Groschopp's Grein. A. S. Barnes, 1885, s. 11. (ang.).

[2] James Morwood (1999). Latin Grammar, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860199-9, p. 3

[3] Pisownia „medieval” ma pierwszeństwo zarówno w zaawansowanych słownikach Oxford i Cambridge. Dostęp wrzesień 22, 2014.

[4] The Britannica Dictionary. britannica.com. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[5] Court Circular. royal.uk. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[6] David Sear: Greek Imperial Coins and Their Values. Spink Books, 1992, s. xxxv. ISBN 978-1-912667-35-2. (ang.).

[7] Kirk Miller, Michael Ashby: L2/20-252R: Unicode request for IPA modifier-letters (a), pulmonic. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[8] Michael Everson: L2/02-141: Uralic Phonetic Alphabet characters for the UCS. 2020-03-20. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]