Prawo sylaby otwartej

Prawo sylaby otwartej – prawo fonetyczne języka prasłowiańskiego, zgodnie z którym każda sylaba w wyrazie kończyła się samogłoską^[1].

Prawo to obowiązywało także w klasycznym okresie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego^[1] i w innych językach słowiańskich do XI–XII w.^[2] Odnosiło się do każdej sylaby – nagłosowej (na początku wyrazu), śródgłosowej i wygłosowej (na końcu wyrazu)^[3]. Ośrodkiem sylaby mogły być samogłoski pełne, samogłoski zredukowane (jery) oraz w określonych warunkach sonanty, tj. zgłoskotwórcze spółgłoski płynne. Ich zgłoskotwórczy charakter oddawano w zapisie poprzez dodanie znaków jerów (ь, ъ), które jednak w tym konkretnym przypadku miały wartość tylko graficzną^[a], stąd sl̥nьce = slъnьce^[1].

Przykłady podziału sylabowego:

wyrazy jednosylabowe: a, my, kъ, tri
wyrazy dwusylabowe: že-na, pь-sъ, sy-nъ, ko-stь, da-ti, vl̥-kъ (lub vlь-kъ)
wyrazy trzysylabowe: o-tь-cь, bь-ra-ti, sъ-mr̥-tь (lub sъ-mrь-tь)^[1].

Podział wyrazów na sylaby nie musi pokrywać się z podziałem morfologicznym (słowotwórczym i fleksyjnym uwzględniającym prefiksy, sufiksy i rdzeń), np. sъ-věd-ě-tel’–ьstv-o^[1].

Wyrazy z sylabami zamkniętymi odziedziczone z języka praindoeuropejskiego były w różny sposób zastępowane przez sylaby otwarte. Odbywało się to poprzez:

zanik (redukcję) spółgłosek wygłosowych, np. pie. *gʰŏstĭs > psł. *gostь > pol. gość; pie. dŏmŭs > psł. *domъ > pol. dom^[4]
monoftongizację dyftongów (przejście dwugłosek w jednogłoski). Dotyczyło to dyftongów ai̯, oi̯, ei̯, au̯, ou̯, eu̯ w pozycji przed spółgłoską lub w wygłosie^[2], np. pie. sei̯tos > psł. sito > pol. sito^[3]
powstanie samogłosek nosowych ę, ǫ poprzez monoftongizację połączeń dyftongicznych złożonych z samogłoski i spółgłoski nosowej, np. pie. *ǵómbʰos > psł. zǫbъ > pol. ząb^[3]

Ponadto pod wpływem tego prawa dokonała się:

przestawka w nagłosowych grupach *orT–, *olT–^[2] (gdzie T oznacza dowolną spółgłoskę^[4]), np. psł. ordlo > scs. ralo, pol. radło^[2]
przestawka w grupach typu *TorT, *TolT, *TerT, *TelT^[2]. Likwidacja zamkniętych sylab w tego typu wyrazach dokonywała się w różny sposób w różnych językach słowiańskich. Porównaj psł. *golva, litewskie galva, z zachodniosłowiańskimi głowa, wschodniosłowiańskimi gołowa i południowosłowiańskimi (oraz czeskim i słowackim) glava (hlava)^[3].

W późniejszym okresie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego oraz w innych językach słowiańskich zostało zniesione prawo otwartej sylaby, głównie w wyniku zaniku jerów słabych^[1]. Przykładowo w prasłowiańskim wyrazie *pь̥sъ̯ jer mocny w wyniku wokalizacji jerów zmienił się w polszczyźnie w ’e (e zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę), a jer słaby zanikł całkowicie, stąd współczesna forma pies.

Uwagi

↑ Połączenia literowe rъ, lъ, rь, lь oprócz oznaczania sonantów mogły też w innych przypadkach stanowić zwyczajne połączenie niezgłoskotwórczej spółgłoski półotwartej z jerem^[2].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f CzesławC. Bartula CzesławC., Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 26–30, 33, ISBN 83-01-14280-4 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f TeresaT. Friedelówna TeresaT., CzesławC. Łapicz CzesławC., Język staro-cerkiewno-słowiański, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1997, s. 33, 39–44, ISBN 83-231-0844-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d MałgorzataM. Kułakowska MałgorzataM., AgnieszkaA. Myszka AgnieszkaA., Na tropach przeszłości języka. Fonologia, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2013, s. 34–38, 108, ISBN 978-83-7338-913-7 .
↑ ^a ^b JanuszJ. Strutyński JanuszJ., Podstawowe wiadomości z gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, Kraków: Wydawnictwo Tomasz Strutyński, 2006, s. 30–33, ISBN 83-89288-03-6 .

[uwaga1-4] Połączenia literowe rъ, lъ, rь, lь oprócz oznaczania sonantów mogły też w innych przypadkach stanowić zwyczajne połączenie niezgłoskotwórczej spółgłoski półotwartej z jerem^[2].

[Bartula-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f CzesławC. Bartula CzesławC., Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 26–30, 33, ISBN 83-01-14280-4 .

[Friedelówna-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f TeresaT. Friedelówna TeresaT., CzesławC. Łapicz CzesławC., Język staro-cerkiewno-słowiański, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1997, s. 33, 39–44, ISBN 83-231-0844-7 .

[Kułakowska-3] MałgorzataM. Kułakowska MałgorzataM., AgnieszkaA. Myszka AgnieszkaA., Na tropach przeszłości języka. Fonologia, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2013, s. 34–38, 108, ISBN 978-83-7338-913-7 .

[Strutyński-5] JanuszJ. Strutyński JanuszJ., Podstawowe wiadomości z gramatyki języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, Kraków: Wydawnictwo Tomasz Strutyński, 2006, s. 30–33, ISBN 83-89288-03-6 .

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]