Paweł z Krosna

Paweł z Krosna, Paweł Krosneńczyk, Paweł Procler, Paweł Proceler, łac.: Paulus Crosnensis Ruthenus, Paulus Joannes De Crosno, Paulus Proczler Crosnensis Premisliensis (ur. ok. 1470–1474, zm. we wrześniu 1517 w Nowym Sączu) – profesor Uniwersytetu Krakowskiego, tłumacz, i filolog, polski poeta renesansowy piszący w języku łacińskim, pod pseudonimem Ruthenus, tłumacz pisarzy łacińskich, humanista.

Życiorys

Pochodził z patrycjuszowskiej krośnieńskiej rodziny. Jego ojciec Jan Procler, w 1480 roku był burmistrzem Krosna, prokonsulem i radnym miejskim tego miasta. Paweł z Krosna był studentem Akademii Krakowskiej od 1491 oraz Uniwersytetu w Gryfii na Pomorzu. Tytuł bakałarza uzyskał 24 września 1499. W 1500 przybył Paweł z powrotem do Krakowa, gdzie na podstawie stopnia uzyskanego w Gryfii zapisano go do grona bakałarzów uniwersytetu krakowskiego. W 1506, za dziekanatu Michała z Wrocławia, uzyskał stopień mistrza nauk wyzwolonych. W latach 1507–1516 był wykładowcą literatury klasycznej i profesorem Akademii Krakowskiej. Nauczyciel, m.in.; Krzysztofa Suchtena, Jana Dantyszka i Jana z Wiślicy. Przebywał na dworze węgierskim Stefana Batorego – kanclerza Budy i tu napisał poemat o św. Władysławie królu Węgier. Poświęcił epitalamium w 1512 dedykowane Janowi Lubrańskiemu, biskupowi poznańskiemu, wysławiał zaślubiny królewskie Zygmunta Starego z Barbarą Zapolya. Stawał do turnieju poetyckiego z Andrzejem Krzyckim i swoim uczniem Janem Dantyszkiem (późniejszym biskupem warmińskim). W roku 1513 został Paweł z Krosna przyjęty do grona zarządzającego uniwersytetem krakowskim.

Twórczość

Dawał on wyraz swojego patriotyzmu i przywiązania do Polski, w poemacie Victoria a Sigismundo rege a. 1514 e Moschis relata opiewając zwycięstwo Zygmunta I Starego pod Orszą i odniesione w 1514 nad Moskwą. W 1515 wydał w Krakowie swój nowy poemat Carmina..., ułożony z okazji wiedeńskiego zjazdu Habsburgów i Jagiellonów, który dedykował Krzysztofowi Szydłowieckiemu. Wyjechał do Wiednia, gdzie u Winterburgera nakładem Hieronima Wietora wydał zbór wierszy, a potem powrócił do Krakowa. Autor liryków, epigramów, utworów religijnych, panegiryków. Ponad 12 ksiąg zawierających tłumaczenia m.in. Lukana, Plauta, Liwiusza, Wergiliusza i Owidiusza i około czterech tysięcy wierszy.

W 1935 ukazała się książka Piotra Krukierka Paweł z Krosna na tle epoki, ale dopiero kilkanaście lat temu postać krośnianina doczekała się niemal pełnej, naukowej i obszernej monografii autorstwa Alberta Gorzkowskiego.

Ważniejsze utwory

Panegyrici ad divum Ladislaum... et sanctum Stanislaum... et pleraque alia connexa carmina, Wiedeń 1509, drukarnia Hieronim de Libenthal, wyd. osobne: Panegyrici ad divum Stanislaum..., Kraków 1522, drukarnia F. Ungler w oficynie J. Hallera; przekł. polski: J. Smereka: fragmenty w art. "Najstarsi polscy poeci łacińscy w dobie humanizmu", Przegląd Humanistyczny 1931; J. Smereka Ad divum Stanislaum i Ad libellum, wyd. przy: J. Krukierek Paweł z Krosna na tle swej epoki, Krosno 1935; fragmenty przedr. M. Plezia "Najstarsza poezja polsko-łacińska (do połowy XVI wieku)", Wrocław 1952, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 141; J. Harhala "In natalem Christianum", Przegląd Klasyczny 1938, zeszyt 10
Epithalamion... Sigismundi regis Poloniae nobilissimaeque Barbare, Kraków 1512, drukarnia F. Ungler
Sapphicon de inferorum vastatione et triumpho Christi (według Estreichera: Kraków ok. 1513; B. Kruczkiewicz, M. Jezienicki i G. Korbut pierwszą edycję dat. Kraków 1512), drukarnia F. Ungler; wyd. następne wraz z utworami innych poetów w zbiorze Poenitentiarius de confessione..., Kraków 1514, drukarnia F. Ungler, (tu także Pawła z Krosna: Hymnus in diem Paschalem; Oratio dominica – in carmen translata; Ave Maria; Salve Regina); przekł.: Oratio dominica – tłum.: I. Kardasz, wyd. przy J. Krukierek Paweł z Krosna na tle swej epoki, Krosno 1935; J. H. Niedziela 1949, nr 24; w rękopisie Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. IV. F. 36 U. 98v.-101v. tekst odmienny pt. Hymnus, sive carmen sapphicum in diem paschalem de inferorum vastatione; różnice zestawił M. Jezienicki "Uwagi krytyczne...", Muzeum 1888 i odb.; M. Jezienicki "O rękopisie...", Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 9 (1897) i odb. Kraków 1896
In reditum... Sigismundi regis Poloniae, Kraków 1514, drukarnia F. Ungler, (utwór nieznany, wzmiankowany przez J. D. A. Janockiego)
Carmina... de felicissimo reditu ex Vienna austriaca... Sigismundi regis Poloniae, Kraków 1515, drukarnia F. Ungler, (tu: In reditum; Exhortatio ad laetitiam et plausum; Salutatorium ad eundem regem; Epigramma in isignia Schitlowicia); przedr. A. Gryczowa "Wokół kongresu wiedeńskiego. Nieznany utwór Pawła z Krosna", Pamiętnik Literacki, rocznik 42 (1951) i odb.; przekł. polski: J. Łanowski przy przedr. A. Gryczowej "Wokół kongresu wiedeńskiego..."; In reditum tłum. E. Jędrkiewicz, wyd. A. Jelicz Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, Warszawa 1956; unikat Biblioteka Miejska w Gdańsku
Elegiacum... ad divam Virginem Mariam, wyd. razem z poematem Macariusa Mutiusa Heroicum... de triumpho Christi, Kraków 1515, drukarnia F. Ungler
Elegia... ad Joannem Vislicensem, wyd. przy Jana z Wiślicy Bellum Prutenum, Kraków 1516, drukarnia J. Haller; przekł.: J. Smereka "Jana z Wiślicy Wojna pruska", Lwów 1932, Zbiór Pisarzy Polsko-łacińskich, t. 1; przedr. M. Plezia "Najstarsza poezja polsko-łacińska do połowy XVI wieku" (z poprawkami), Wrocław 1952, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 141; I. Kardasz, wyd. przy J. Krukierek Paweł z Krosna na tle swej epoki, Krosno 1935
De nuptiis Sigismundi regis Poloniae et Bonae... carmen, Kraków 1518, drukarnia J. Haller, (ze względu na datę śmierci 1517, autorstwo Pawła z Krosna niekiedy kwestionowano)
7 traktatów prozą i 22 utwory poetyckie, przeważnie niewydane rękopisy Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. IV. F. 36; zawartość podał M. Jezienicki "O rękopisie...", Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 9 (1897) i odb. Kraków 1896; przekł. polskie pojedynczych utworów: J. Sękowski Meander 1954, nr 9/10; E. Jędrkiewicz, wyd. A. Jelicz Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, Warszawa 1956; unikat Biblioteka Miejska w Gdańsku

Wydania zbiorowe

Pauli Crosnensis Rutheni atque Joannis Vislicensis Carmina, wyd. B. Kruczkiewicz, Kraków 1887, Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum, t. 2
Carmina, wyd. M. Cytowska, Warszawa 1962, Bibl. Latina Medii et Recentioris Aevi, t. 8

Prace edytorskie

F. Persjusz Satyrici opusculum, Kraków 1508, drukarnia J. Haller, (tu dołączone 2 wiersze wydawcy, wiersz pt. Ad pubem Cracoviensem... carmen phalecium endecasyllabum – wyd. z rękopisu wrocławskiego S. Skimina "Persjusz w Polsce", Toruń 1952, Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego, t. 4, zeszyt 1)
Joannis Pannonii episcopi Quinque ecclesiarum, poetae et oratoris clarissimi, Panegyricus in laudem Baptistae Guarini Veronensis, Wiedeń 1512, drukarnia H. Wietor i J. Sigrenius
L. Seneca Tragoedia... Troas, Wiedeń 1513, drukarnia H. Wietor i J. Sigrenius, (z dołączonym wierszem wydawcy; przekł. polski tegoż wiersza: E. Jędrkiewicz, wyd. A. Jelicz Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, Warszawa 1956; unikat Biblioteka Miejska w Gdańsku
L. Seneca Tragoedia... Thyestes, Wiedeń 1513, drukarnia H. Wietor i J. Sigrenius

Bibliografia

Pauli Crosnensis Rutheni Carmina, 1887
Bibliografia literatury polskiej, Nowy Korbut, t. 2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 419-421
Danuta Quirini-Popławska, Studia nad szkolnictwem krośnieńskim. Studenci krośnieńscy w Akademii Krakowskiej w czasach odrodzenia, [w:] Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, t. II, Kraków 1973, s. 323-326;
Maria Cytowska. Paweł z Krosna [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXV/2, z. 105, s. 384-386.
Bibliografia Estreichera, http://www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/indeks/7876,0470.html
Albert Gorzkowski, Paweł z Krosna. Humanistyczne peregrynacje krakowskiego profesora, Kraków 2000.