Paul Speratus
Paul Speratus (Paweł Speratus, ur. 13 grudnia 1484 w Röhlingen, zm. 12 sierpnia 1551 w Kwidzynie (Marienwerder)) – niemiecki teolog luterański, protestancki zwierzchnik diecezji pomezańskiej, twórca hymnów kościelnych (chorałów luterańskich), czołowy działacz reformacji w Prusach Książęcych.
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| biskup pomezański | |
| Okres sprawowania |
1530-1551 |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Inkardynacja | |
| Ordynacja |
1506/1508 |
| Nominacja biskupia |
1530 (luteranizm) |
Biografia
edytuj
Pochodził ze Szwabii. Prawdopodobnie urodził się w Rötlen (Röhlingen), stanowiącym obecnie część miasta Ellwangen (Jagst), ponieważ podpisywał się za pomocą określeń a Rutilis, von Rötlen lub Elephangius (czyli z Ellwangen). Być może jego ojciec był zarządcą majątku probostwa w Ellwangen w diecezji augsburskiej, do którego to probostwa należała wieś Rötlen[1]. Oryginalne nazwisko rodziny brzmiało Hofer, Hoffer[2] lub Offer[3], lecz zgodnie z renesansową modą zostało zlatynizowane na Speratus[a]. Według innej koncepcji przyszły duchowny wywodził się ze szlacheckiego rodu Spretter lub Sprett. Prawdopodobnie Paul Offer de Ellwangen, który rozpoczął studia w 1503 r. we Fryburgu Bryzgowijskim, jest tożsamy z Pawłem Speratusem, który ponadto studiował również w Paryżu, Włoszech[1] i Wiedniu[3].
Został doktorem teologii, prawa kanonicznego i filozofii, otrzymał także tytuł palatyna nadwornego papieskiego i cesarskiego.
Sakrament święceń przyjął około 1506/1508 r.[3] Około roku 1506 rozpoczął działalność jako ksiądz w diecezji augsburskiej[4].
Do 1518 r. Speratus pracował w Dinkelsbühl, wówczas wolnym cesarskim mieście w środkowej Frankonii. Pod koniec tego roku został powołany na kaznodzieję katedralnego w Würzburgu, a w lutym 1519 roku objął to stanowisko. Jednak jego proreformacyjne kazania nie znalazły uznania u Konrada von Thüngen, ówczesnego księcia biskupa Würzburga.
W 1520 r. był kaznodzieją katedralnym w Salzburgu, ale ponownie został wydalony przez arcybiskupa salzburskiego Matthäusa Langa von Wellenburg z powodu swoich poglądów reformacyjnych.
Ostatecznie jesienią 1520 r. trafił do Wiednia. W tym okresie lub nieco wcześniej porzucił celibat i poślubił Annę Fuchs. Reprezentował wówczas już wyraźnie naukę Marcina Lutra. Początkowo jednak udało mu się zachować swój stan cywilny w tajemnicy. W Wiedniu został ekskomunikowany jako heretyk po kazaniu wygłoszonym 12 stycznia 1522 r. w katedrze św. Szczepana, w którym zaatakował m.in. śluby celibatu. To wystąpienie Speratusa uchodzi za początek reformacji w Austrii.
Zagrożony śmiercią udał się do Wittenbergi. Po drodze trafił do Igławy, gdzie zyskał szerokie poparcie. Jednak za namową biskupa ołomunieckiego został aresztowany i z wyroku Ludwika I Jagiellończyka znalazł się w więzieniu. W swojej celi prowadził korespondencję z Lutrem i napisał słynny hymn Es ist das heyl vns kommen her[4] (Bóg dal zbawienie[5][6]). Jego uwięzienie nie trwało jednak długo. Dzięki protekcji wysoko postawionych osób został uwolniony pod warunkiem, że opuści Morawy[7].
W 1523 r. Speratus udał się do Wittenbergi, gdzie został serdecznie przyjęty przez Lutra i jego przyjaciół. Było to w czasie, gdy Luter pracował nad stworzeniem hymnów w języku narodowym wiernych, tj. niemieckim. W pierwszym luterańskim kancjonale, tak zwanym Achtliederbuch (1524), obok tekstów Lutra znalazły się trzy hymny Speratusa.
W 1524 r. z polecenia Lutra przybył do Królewca jako nadworny kaznodzieja Albrechta Hohenzollerna i odegrał znaczącą rolę w opracowaniu zasad organizacji i liturgii (Kirchenordnung) dla luterańskiego Kościoła Prus[4]. Po śmierci biskupa Erharda von Queis (1529) został postawiony na czele diecezji pomezańskiej, którą administrował (w Marienwerder (Kwidzynie)) od początku 1530 r.[7]
Jako biskup pomezański przeciwstawiał się poglądom Kaspara Schwenkfelda i wpływom szwenkfeldystów, z czym był związany synod zwołany w Kętrzynie (Rastenburgu) w czerwcu 1531 r. oraz kolokwium zorganizowane tamże i w tym samym roku z inicjatywy księcia Albrechta[8]. Ponadto przeprowadził na własny koszt remont zamku kapitulnego w Kwidzyniu[9]. W 1548 r. przyjął pod swoją opiekę braci czeskich. Był protektorem Jana Sandeckiego-Maleckiego[10]. Troszcząc się o popularyzację luteranizmu wśród Mazurów, sprowadzał polskich kaznodziejów oraz popierał polskie szkolnictwo i drukarstwo[11].
Został pochowany w w kwidzyńskiej katedrze.
Uwagi
edytuj- ↑ Por. Angelus Silesius, Filip Melanchton, Jan Dantyszek, Martinus Leopolita oraz niem. hoffen, łac. spero.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Paulus Speratus. Hymnary.org. [dostęp 2025-01-10]. (ang.).
- ↑ Paul Speratus. [w:] The Canterbury Dictionary of Hymnology [on-line]. Canterbury Press.. [dostęp 2025-01-10].
- ↑ a b c Paul SPERATUS. [w:] Evangelisches Museum Österreich [on-line]. Evangelische Kirche Augsburgischen und Helvetischen Bekenntnisses in Österreich. [dostęp 2025-01-10]. (niem.).
- ↑ a b c Evangelical Lutheran Hymnary Handbook. Biographies and Sources. Bethany Lutheran College. [dostęp 2025-01-06]. (ang.).
- ↑ Bóg dal zbawienie. Hymnary.org. [dostęp 2025-01-10].
- ↑ Bóg dał zbawienie w łaski czas. Kantaty Jana Sebastiana Bacha po polsku. [dostęp 2025-01-10].
- ↑ a b Paulus Speratus. Soli Deo Gloria. Zeugen des lebendigen Gottes. [dostęp 2025-01-10].
- ↑ Gabriela Wąs: Rozmowy chrześcijańskie w nurcie reformacji. Legniccy i pruscy ewangelicy wobec wczesnoreformacyjnych problemów. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011, s. 9, in., 373. ISBN 978-83-229-3193-6. [dostęp 2025-01-10].
- ↑ Kwidzyn. [w:] Zamki znane i nieznane [on-line]. [dostęp 2025-01-06].
- ↑ Jan Sandecki-Malecki. [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku [on-line]. Instytut Badań Literackich PAN. [dostęp 2025-01-06].
- ↑ Janusz Małłek. Michał Meurer - reformator Mazur. „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”. 3, s. 568, 1962.
Bibliografia
edytuj- Paul Tschackert: Paul Speratus von Rötlen, evangelischer Bischof von Pomesanien in Marienwerder. Halle: Verein Für Reformationsgeschichte, 1891. (wznowienia współczesne: ISBN 978-3-7433-3584-4, ISBN 978-0-353-75467-6)
- Martin Brecht. Erinnerung an Paul Speratus (1484–1551), ein enger Anhänger Luthers in den Anfaängen der Reformation. „Archiv für Reformationsgeschichte - Archive for Reformation History”. 94, s. 105–133, 2003-12-01. Gütersloher Verlagshaus. ISSN 0003-9381.
Linki zewnętrzne
edytuj- Paul Tschackert, Speratus, Paul [w:] Allgemeine Deutsche Biographie
- Peter Adelsen: Behind the Hymn: Paul Speratus (Episode 18). YouTube. [dostęp 2025-01-10]. (ang.).
- Speratus, Paul (1484-1551). RISM Online. [dostęp 2025-01-10].
- Feast of Paul Speratus (December 13). [dostęp 2025-01-10]. (ang.).
- Paulus Speratus. Kwidzynopedia. [dostęp 2025-01-10].
- Paulus Speratus. Wien Geschichte Wiki. [dostęp 2025-01-10]. (niem.).