Małpy wąskonose

Małpy wąskonose
	Catarrhini
	É. Geoffroy, 1812
	Okres istnienia: 40 mln lat temu–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	; Przedstawiciel parvordo – pawian oliwkowy (Papio anubis)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Synonimy
	Bimania Rafinesque, 1815; Homines Wagler, 1830; Pitheciæ Lesson, 1842; Heopitheci Haeckel, 1866; Catarhini Anthony & Coupin, 1931; Eocatarrhini Ginsburg & Mein, 1980;
	Bimania Rafinesque, 1815; Homines Wagler, 1830; Pitheciæ Lesson, 1842; Heopitheci Haeckel, 1866; Catarhini Anthony & Coupin, 1931; Eocatarrhini Ginsburg & Mein, 1980;
Nadrodziny
	3 nadrodziny (w tym 1 wymarła) – zobacz opis w tekście
	3 nadrodziny (w tym 1 wymarła) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Małpy wąskonose^[8] (Catarrhini) – parvordo ssaków z podrzędu wyższych naczelnych w rzędzie naczelnych (Primates). Małpy wąskonose które charakteryzują się wąskim nosem, w odróżnieniu od małp szerokonosych (też zaliczanych do małpokształtnych). Występują naturalnie na kontynentach określanych jako Stary Świat – w Europie, Azji i Afryce. Zaliczane są do wyższych naczelnych obok wyraków i małp szerokonosych.

Etymologia: gr. κατα kata ‘naprzeciwko, odwrotny’^[9]; ῥις rhis, ῥινος rhinos ‘nos, pysk’^[10].

Linie ewolucyjne małp wąskonosych i szerokonosych oddzieliły się od siebie ok. 40 mln lat temu, a ok. 25 mln lat temu nastąpił podział wąskonosych na dwie nadrodziny^[11]^[12]:

Cercopithecoidea J.E. Gray, 1821 – koczkodanowce
Hominoidea J.E. Gray, 1825 – człekokształtne

Opisano również nadrodzinę wymarłą^[13]:

Propliopithecoidea Straus, 1961

Rodziny wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin^[13]:

Dendropithecidae Harrison, 2002
Pliopithecidae Zapfe, 1961

Rodzaje wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin:

Iriripithecus Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010^[14] – jedynym przedstawicielem był Iriripithecus alekileki Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010
Kamoyapithecus Leakey, Ungar & Walker, 1995^[15] – jedynym przedstawicielem był Kamoyapithecus hamiltoni (Madden, 1980)
Karamojapithecus Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010^[16] – jedynym przedstawicielem był Karamojapithecus akisimia Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010
Kogolepithecus Pickford, Senut, Gommery & Musiime, 2003^[17] – jedynym przedstawicielem był Kogolepithecus morotoensis Pickford, Senut, Gommery & Musiime, 2003
Limnopithecus Hopwood, 1932^[18]
Lomorupithecus Rossie & MacLatchy, 2006^[19] – jedynym przedstawicielem był Lomorupithecus harrisoni Rossie & MacLatchy, 2006
Rhenopithecus Koenigswald, 1956^[20] – jedynym przedstawicielem był Rhenopithecus eppelsheimensis (Haupt, 1935)
Saadanius Zalmout, Sanders, MacLatchy, Gunnell, Al-Mufarreh, Ali, Nasser, Al-Masari, Al-Sobhi, Nadhra, Matari, J.A. Wilson & Gingerich, 2010^[21] – jedynym przedstawicielem był Saadanius hijazensis Zalmout, Sanders, MacLatchy, Gunnell, Al-Mufarreh, Ali, Nasser, Al-Masari, Al-Sobhi, Nadhra, Matari, J.A. Wilson & Gingerich, 2010

Małpy wąskonose charakteryzują się wąską przegrodą nosową i blisko siebie położonymi nozdrzami skierowanymi w dół. W uzębieniu występują 32 zęby – tylko dwa zęby przedtrzonowe w każdej połówce szczęki w porównaniu z trzema u małp szerokonosych. Pięciopalczaste kończyny z pierwszym palcem przeciwstawnym, palce zakończone płaskimi paznokciami. Ogon występujący u makakoształtnych nigdy nie jest chwytny, u człekokształtnych nie występuje.

Niektóre gatunki wykazują tendencje do poruszania się w postawie dwunożnej. Catarrhini prowadzą głównie dzienny tryb życia. Są wśród nich gatunki nadrzewne oraz naziemne. Żyją w grupach rodzinnych lub w stadach o skomplikowanej strukturze społecznej.

Przypisy

↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 104, 1812. Paris. (fr.).
↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 53. (fr.).
↑ J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 5. (niem.).
↑ R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 2. (fr.).
↑ E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. cliv. (niem.).
↑ R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2^e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).
↑ L. Ginsburg & P. Mein. Crouzelia rhodanica, nouvelle espèce de primate catarhinien, et essai sur la position systématique des Pliopithecidae. „Bulletin du Muséum national d’histoire naturelle”. Section C: Sciences de la Terre: paléontologie, géologie, minéralogie. 4^e serie. 2 (1), s. 73, 1980. (fr.).
↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 44. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 48.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 221.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-14]. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ ^a ^b J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Catarrhini Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-15] (ang.).
↑ Pickford i in. 2010 ↓, s. 70.
↑ M.G Leakey, P.S. Ungar & A. Walker. A new genus of large primate from the Late Oligocene of Lothidok, Turkana District, Kenya. „Journal of Human Evolution”. 28 (6), s. 520, 1995. DOI: 10.1006/jhev.1995.1040. (ang.).
↑ Pickford i in. 2010 ↓, s. 80.
↑ M. Pickford, B. Senut, D. Gommery & E. Musiime. New catarrhine fossils from Moroto II, Early Middle Miocene (ca 17.5 Ma) Uganda. „Comptes Rendus Palevol”. 2 (8), s. 657, 2003. DOI: 10.1016/j.crpv.2003.10.001. (ang.).
↑ A.T. Hopwood. Miocene primates from British East Africa. „The Annals and Magazine of Natural History”. Tenth series. 11 (61), s. 97, 1932. DOI: 10.1080/00222933308673629. (ang.).
↑ J.B. Rossie & L. MacLatchy. A new pliopithecoid genus from the early Miocene of Uganda. „Journal of Human Evolution”. 50 (5), s. 568, 2006. DOI: 10.1016/j.jhevol.2005.12.007. (ang.).
↑ G.H.R. von Koenigswald. Gebissreste von Menschenaffen aus dem Unter-Pliozän Rheinhessens. II. „Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen”. Series B. 59 (4), s. 330, 1956. (niem.).
↑ I.S. Zalmout, W.J. Sanders, L.M. MacLatchy, G.F. Gunnell, Y.A. Al-Mufarreh, M.A. Ali, A.H. Nasser, A.M. Al-Masari, S.A. Al-Sobhi, A.O. Nadhra, A.H. Matari, J.A. Wilson & P.D. Gingerich. New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys. „Nature”. 466 (7304), s. 362, 2010. DOI: 10.1038/nature09094. (ang.).

Bibliografia

E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).
Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (12 sierpnia 2011)]. (ang.).
M. Pickford, S. Musalizi, B. Senut, D. Gommery & E. Musiime. Small apes from the Early Miocene of Naak, Uganda. „Geo-Pal Uganda”. 3, s. 1–111, 2010. (ang.).

[geo-1] É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 104, 1812. Paris. (fr.).

[raf-2] C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 53. (fr.).

[wag-3] J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 5. (niem.).

[les-4] R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 2. (fr.).

[hae-5] E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. cliv. (niem.).

[ant&cou-6] R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2^e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).

[gin&mein-7] L. Ginsburg & P. Mein. Crouzelia rhodanica, nouvelle espèce de primate catarhinien, et essai sur la position systématique des Pliopithecidae. „Bulletin du Muséum national d’histoire naturelle”. Section C: Sciences de la Terre: paléontologie, géologie, minéralogie. 4^e serie. 2 (1), s. 73, 1980. (fr.).

[Cichocki&inni-8] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 44. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=88_48]-9] Jaeger 1959 ↓, s. 48.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=261_221]-10] Jaeger 1959 ↓, s. 221.

[mdd-11] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-14]. (ang.).

[Burgin&inni-12] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[zij-13] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Catarrhini Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-15] (ang.).

[CITEREFPickfordMusaliziSenutGommery201070-14] Pickford i in. 2010 ↓, s. 70.

[lea&inni-15] M.G Leakey, P.S. Ungar & A. Walker. A new genus of large primate from the Late Oligocene of Lothidok, Turkana District, Kenya. „Journal of Human Evolution”. 28 (6), s. 520, 1995. DOI: 10.1006/jhev.1995.1040. (ang.).

[CITEREFPickfordMusaliziSenutGommery201080-16] Pickford i in. 2010 ↓, s. 80.

[pic&inni-17] M. Pickford, B. Senut, D. Gommery & E. Musiime. New catarrhine fossils from Moroto II, Early Middle Miocene (ca 17.5 Ma) Uganda. „Comptes Rendus Palevol”. 2 (8), s. 657, 2003. DOI: 10.1016/j.crpv.2003.10.001. (ang.).

[hap-18] A.T. Hopwood. Miocene primates from British East Africa. „The Annals and Magazine of Natural History”. Tenth series. 11 (61), s. 97, 1932. DOI: 10.1080/00222933308673629. (ang.).

[ros&mac-19] J.B. Rossie & L. MacLatchy. A new pliopithecoid genus from the early Miocene of Uganda. „Journal of Human Evolution”. 50 (5), s. 568, 2006. DOI: 10.1016/j.jhevol.2005.12.007. (ang.).

[koe-20] G.H.R. von Koenigswald. Gebissreste von Menschenaffen aus dem Unter-Pliozän Rheinhessens. II. „Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen”. Series B. 59 (4), s. 330, 1956. (niem.).

[zal&inni-21] I.S. Zalmout, W.J. Sanders, L.M. MacLatchy, G.F. Gunnell, Y.A. Al-Mufarreh, M.A. Ali, A.H. Nasser, A.M. Al-Masari, S.A. Al-Sobhi, A.O. Nadhra, A.H. Matari, J.A. Wilson & P.D. Gingerich. New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys. „Nature”. 466 (7304), s. 362, 2010. DOI: 10.1038/nature09094. (ang.).

[8]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]