Jan Bortkiewicz
Jan Bortkiewicz (ur. 14 czerwca 1945 w Wilnie[1]) – polski fotograf i fotografik.
Data i miejsce urodzenia |
14 czerwca 1945 |
---|---|
Narodowość | |
Dziedzina sztuki | |
Odznaczenia | |
Życiorys
edytujJest absolwentem szkół muzycznych w Toruniu i Wrocławiu. W 1964 r. zdał maturę w Technikum Mechanicznym we Wrocławiu. Ukończył Wyższe Studium Fotografii[1]. W latach 1965–1968 był marynarzem na okrętach podwodnych – jako hydroakustyk pływał na ORP Kurp i ORP Sęp. Fotografią zajął się w połowie lat 60. W latach 1969–1973 pracował w Międzywydziałowym Zakładzie Fotografii PWSSP we Wrocławiu kierowanym przez Michała Diamenta. Od 1979 roku jest członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików[2], a w latach 1997–2000 był wiceprezesem Okręgu Dolnośląskiego ZPAF. Był fotoreporterem miesięczników „Polska” (1974–1981) i „Odra” (1974–1996), wykładowcą fotografii w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu (1982–1983). Pracował w Studio 4 Iserlohn (RFN 1984) i Janus Screen Studio (Nowy Jork 1985) oraz był kierownikiem artystycznym Galerii N we Wrocławiu (1994), wykładowcą fotografii artystycznej w Prywatnym Pomaturalnym Studium PHO-BOS we Wrocławiu (1995–2001)[1]. Od 1996 do 2016 był kierownikiem artystycznym Galerii Ośrodka Kultury i Sztuki – Dolnośląskiego Centrum Fotografii „Domek Romański” we Wrocławiu[1][3].
Jest autorem ponad stu plakatów, okładek płyt, katalogów reklamowych, współrealizatorem scenografii filmowych i telewizyjnych, redaktorem książek oraz organizatorem sympozjów. Swoje prace prezentował na wystawach indywidualnych oraz zbiorowych w Polsce i za granicą. Był kuratorem ponad 200 wystaw[1]. Pracował m.in. dla BMW, PKO BP, Banku Zachodniego, Lukas Bank, KGHM, Ceramiki Bolesławieckiej, Rainbow Tours, Novity, Kowar, Urzędu Miasta Wrocławia, PSJ oraz Staropolanki.
Prace Jana Bortkiewicza znajdują się w licznych galeriach, muzeach oraz zbiorach prywatnych.
Nagrody i odznaczenia
edytuj- Srebrny Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis" (2023)[potrzebny przypis]
- Nagroda Kulturalna Dolnego Śląska „Silesia” (2020)
- Brązowy Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2016)[4]
- Odznaka Honorowa Złota Zasłużony dla Województwa Dolnośląskiego (2013)
- Odznaka honorowa „Zasłużony dla Kultury Polskiej”, przyznana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2009)
- Złoty Krzyż Zasługi przyznany przez Prezydenta RP prof. Lecha Kaczyńskiego za zasługi w dokumentowaniu i popularyzowaniu historii Polski (2007)
- Dyplom z okazji 50-lecia ZPAF za wybitny wkład w rozwój fotografii artystycznej (1997)
- I nagroda w Ogólnopolskim Konkursie Plakatu Giełda Papierów Wartościowych, Warszawa (1997)
- I nagroda w Międzynarodowym Konkursie Fotografii „Puls planety”, Moskwa (1970)
Wystawy indywidualne
edytuj- 2022 – „Weather Report [Prognoza pogody]”, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa[5]
- 2021 - "Gra w czerwone", Galeria VA, Poznań
- 2021 – „Games in red”, Galeria Kolta, Budapeszt
- 2015 – „Nisarat”, Galeria Mitte, Drezno[6]
- 2015 – „Cztery bociany”, Galeria DCIK, Wrocław[7]
- 2013 – „Witold Lutosławski”, Festiwal del Arte, Pałac Wojanów[1]
- 2012 – „Photographies &”, Muzeum Narodowe, Wrocław[8]
- 2012 – „Nisarat”, BWA Olsztyn[9]
- 2011 – „Henryk Tomaszewski”, Pałac Paulinum, Jelenia Góra
- 2011 – „Photographies &”, Muzeum Historii Fotografii, Kraków
- 2010 – „Nisarat”, Galeria Spokojna, ASP w Warszawie
- 2010 – „Photographies &”, Muzeum Narodowe, Kowno[10]
- 2008 – „Twarze Henryka Tomaszewskiego”, Galeria Pusta, Górnośląskie Centrum Kultury, Katowice
- 2008 – „Gra w Czerwone”, Stara Galeria ZPAF, Warszawa
- 2007 – „Gra w Czerwone”, BWA Design, Wrocław[11]
- 2006 – „Henryk Tomaszewski”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2005 – „Fotografie z 30. Międzynarodowego Festiwalu Chopinowskiego w Dusznikach Zdroju 1975”, siedziba Fundacji Międzynarodowego Festiwalu Chopinowskiego, Duszniki Zdrój
- 2005 – „Paczka z Polski i Inne Opowiadania”, Muzeum w Moravskiej Třebovej, Czechy
- 2005 – „Wrocław, Sierpień ’80 w 25. rocznicę”, współautor razem z Wiesławem Dębickim, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2004 – „Witold Gombrowicz i Argentyna”, Miejska Biblioteka Publiczna w Bolesławcu i DCF Domek Romański we Wrocławiu
- 2004 – „Witold Lutosławski”, Galeria CIK Ośrodka Kultury i Sztuki i Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego, Wrocław
- 2004 – „Miejsca”, Galery, Berlin
- 2002 – „Euro”, Biblioteka i Galeria Miejska, Oleśnica
- 2002 – „Powódź”, Art Hotel, Wrocław
- 2002 – „5. Rocznica Powodzi”, ściana domu, Żelazno
- 2002 – „Miejsca”, BWA Tarnów
- 2001 – „Wrocławianie 1962-2001”, Galeria Dominikańska, Wrocław
- 2000 – „Wrocław, Sierpień ’80 w 20. rocznicę”, współautor razem z Wiesławem Dębickim i Aleksandrem Jałosińskim, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2000 – „Miejsca”, galeria Arkady, Tomaszów Mazowiecki
- 2000 – „Miejsca” (Lieux), La Galerie de La Filature, Miluza, Francja
- 1999 – „Miejsca”, Państwowa Galeria Sztuki, Legnica
- 1999 – „Miejsca”, Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin
- 1997 – wystawa fotografii, Aurich-Ratusz, Niemcy
- 1995 – „Stanisław Ścierski” z Eugeniuszem Stankiewiczem, galeria Na Odwachu, Wrocław
- 1995 – „Nisarat”, Muzeum Narodowe, Wrocław
- 1995 – „Wystawa Architektury Wrocławia”, Brunszwik, Niemcy
- 1993 – „Expo’92 w Sewilli”, Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, BWA Wałbrzych
- 1992 – „Expo’92 w Sewilli”, Muzeum Historyczne, Ratusz Wrocławski; Muzeum Filumenistyczne w Bystrzycy Kłodzkiej
- 1992 – „Pocztówki z Wrocławia”, Galeria Miejska, Wrocław
- 1989 – „Fotografie”, BWA Wrocław
- 1989 – „Paczka z Polski”, Teatr Dramatyczny w Legnicy
- 1986 – „Fotografie Strefy Martwej”, Galeria Desa, Wrocław
- 1986 – „Papryka”, Klub Międzynarodowej Prasy i Książki – Galeria Fotografii PS, Wrocław
- 1986 – „Nowy Jork”, BWA Kielce; Stara Galeria ZPAF, Warszawa
- 1985 – „Mały Fragment Dużego Jabłka – Nowy Jork”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 1980 – „24 XII. Wigilia w Karlinie”, Klub MPiK, Wrocław
- 1978 – „Noc w Lubaniu”, Klub MPiK, Jelenia Góra
- 1978 – „Fotostyki” z J. Aleksiunem, DCF Domek Romański, Wrocław
- 1977 – „Pożar Kościoła św. Elżbiety”, BWA Wrocław
- 1976 – „Edmund Kajdasz”, Muzeum Architektury, Wrocław
- 1975 – „Muzykoterapia”, DCF Domek Romański, Wrocław; Buenos Aires
- 1973 – „Piłują”, EMPiK Wrocław, BWA Legnica
- 1972 – winiarnia U Hopfera, Warszawa
Wystawy zbiorowe
edytuj- 2021 – „Karkonosze. Fotografia 1945-2021”, BWA, Jelenia Góra
- 2021 – „Cud Narodzenia”, Galeria VA, Poznań
- 2019 – „Powstanie Warszawskie”, Dom Polski, Budapeszt
- 2019 – „Alfons Mazurkiewicz”, Muzeum Sztuki Współczesnej, Wrocław
- 2017 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, Muzeum Sztuki Współczesnej, Wrocław[12]
- 2016 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2015 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2014 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2013 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, Muzeum Współczesne Wrocław
- 2012 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, Wrocław
- 2011 – „Droga do Unii”, Parlament Europejski w Strasburgu
- 2011 – Wystawa „Gra w czerwone” w ramach festiwalu „Polska nad Loarą”, Nantes (Francja)
- 2011 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Fikcja – Rzeczywistość – Manipulacja”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2010 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Trwałość i Przemiana”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2009 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Foto 2009”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2009 – „Żart i (R)Ewolucja: 1989 – Przedtem i Potem”, Galeria Collegium Hungaricum, Wiedeń
- 2008 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Foto 2008”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2008 – „Jan Paweł II. W 30. Rocznicę Pontyfikatu”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2008 – „Zapamiętane Miasto”, BWA – Galeria Miejska, Tarnów
- 2007 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Inspiracje – Fascynacje – Refleksje”, Stary Ratusz, Wrocław
- 2006 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Foto 2005”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2004 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF „Doroczna 2004”, galeria Za Szafą, Wrocław
- 2004 – „The Ten New Europeans”, Senat, Berlin
- 2003 – „Peace on Earth”, Nowy Jork
- 2003 – „Stół”, BWA Design, Wrocław
- 2003 – „Pokój na Ziemi”, Galeria ZPAP, Kraków
- 2003 – Wystawa Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2002 – „Z Europy do Europy”, Katowice
- 2002 – „55 Lat Okręgu Dolnośląskiego ZPAF”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2001 – „Dotknięcie. Wystawa ZPAF”, DCF Domek Romański, Wrocław
- 2001 – „Euro”, Muzeum Ziemi Kłodzkiej, Kłodzko
- 2001 – „Asylum Glacense II”, Muzeum Ziemi Kłodzkiej, Kłodzko
- 1999 – „Fotografia Dolnośląska 1945-1999”, Wiedeń
- 1998 – „Ogólnopolska Wystawa Fotografii”, Pałac pod Baranami, Kraków
- 1998 – „16. Międzynarodowe Biennale Plakatu”, Warszawa
- 1997 – „Relacje”, BWA Wrocław
- 1997 – „Powódź”, BWA Wrocław
- 1997 – „50 Lat Polskiej Fotografii Artystycznej”, Kraków
- 1997 – „180 Lat Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie”, Muzeum Plakatu w Wilanowie, Warszawa
- 1995 – „Ogólnopolskie Biennale Plakatu”, Katowice
- 1994 – „Wystawa Dolnośląskiego Okręgu ZPAF”, BWA Wrocław
- 1993 – „Plakat Wrocławski 1968-93”, BWA Wrocław
- 1989 – „Polska Fotografia Reklamowa”, Poznań
- 1988 – „Polska Fotografia Reklamowa”, Poznań
- 1988 – „Wystawa Plakatu Polskiego”, Meksyk, Kuba
- 1988 – 200 Lat Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych”, BWA Wrocław
- 1988 – „4. Międzynarodowe Triennale Rysunku”, Wrocław
- 1988 – „12. Międzynarodowe Biennale Plakatu”, Warszawa
- 1988 – „40 Lat ZPAF”, Warszawa
- 1986 – „Warsztat w Gierałtowie”, Gdańska Galeria Fotografii, Gdańsk
- 1986 – „Karkonosze – Postawy”, Galeria Sztuki Współczesnej Empik, Jelenia Góra
- 1986 – „11. Międzynarodowe Biennale Plakatu”, Warszawa
- 1984 – „Karkonosze”, Wrocław, Jelenia Góra, Zakopane
- 1980 – „25 Lat Miesięcznika Polska”, Galeria Interpressu, Teatr Wielki, Warszawa
- 1976 – „6. Międzynarodowe Biennale Plakatu”, Warszawa
- 1974 – „5. Ogólnopolski Salon Portretu Fotograficznego”, Gdańsk
- 1973 – „Porównania”, Poznań
- 1973 – „Foto Expo”, Poznań
- 1972 – „40 Lat Izohelii”, Wrocław
- 1971 – wystawa prac Dolnośląskiego Towarzystwa Fotograficznego, Klub EMPIK, Wrocław
Konkursy i wystawy pokonkursowe
edytuj- 2011 – wyróżnienie w konkursie studialnym “Człowiek i jego miasto w sur-realu 2011”, Gdańsk
- 2005 – Konkurs Karykatur (Competition of Caricatures „Money as it is or Money doesn’t mean happiness”, Nowosybirsk, Rosja)
- 2000 – Ogólnopolski Konkurs „Sztuka Dwóch Czasów”, Muzeum Narodowe, Gdańsk
- 1999 – nagroda na Międzynarodowym Konkursie „Satyrykon”, Muzeum Miedzi, Legnica
- 1999 – konkurs na projekt plakatu „Coexistence” w Museum on the Seam, Jerozolima
- 1997 – I nagroda, Ogólnopolski Konkurs na Plakat Promujący Giełdę Papierów Wartościowych, Warszawa
- 1994 – wyróżnienie, Ogólnopolski Konkurs Plakatu Lotu, Poznań
- 1985 – Międzynarodowy Konkurs Fotografii „Jazz Photo ’85”, Warszawa
- 1974 – II nagroda, „Śląsk”, Tarnowskie Góry
- 1974 – I nagroda, „My Wrocławianie”, Wrocław
- 1972 – brązowy medal, „Apollo”, Olsztyn
- 1972 – „Venus”, Kraków
- 1972 – wyróżnienie, Międzynarodowy Salon Fotograficzny „Homo’72”, Legnica
- 1972 – „My Wrocławianie”, Wrocław
- 1971 – III nagroda w konkursie „Małżeństwo”, Ostrów Wielkopolski
- 1971 – wyróżnienie, Ogólnopolska Wystawa Fotografii „Kobieta”, Wrocław
- 1971 – II nagroda w konkursie „My Wrocławianie”, Wrocław
- 1971 – „Międzynarodowa Wystawa Fotografii Artystycznej”, Southampton
- 1971 – „Międzynarodowy Tydzień Fotografii”, Herrschinger Fotowoche, Frieding (RFN)
- 1971 – „Europaphoto”, Paryż, Lucerna, Londyn, Bruksela
- 1970 – I nagroda, „Puls Planety”, Moskwa
- 1970 – „Urbanistyka”, Warszawa
- 1970 – I nagroda w konkursie „Witryna Miesiąca”, Klub Dziennikarza we Wrocławiu
- 1970 – I i II nagroda, „Witryna miesiąca”, Klub Dziennikarza we Wrocławiu
- 1970 – III nagroda w konkursie „My Wrocławianie”, Wrocław
- 1969 – „My Wrocławianie”, Wrocław
- 1969 – „Człowiek i Jego Miasto”, Gdańsk
Stypendia i ważniejsze plenery artystyczne
edytuj- 2015 i 2005 – rejestracja niezachodzącego słońca (21 czerwca) Nordkapp, Norwegia
- 2004 – podróż do Argentyny śladami Witolda Gombrowicza, uwieńczona przygotowaniem wystawy fotografii pt. „Witold Gombrowicz i Argentyna”. Ekspozycja została zrealizowana w ramach obchodów Roku Gombrowiczowskiego w 100-lecie urodzin pisarza
- 2000 – pobyt w Moderna Museet na stypendium twórczym, Sztokholm, Szwecja
- 1989 – stypendium twórcze Ministerstwa Kultury i Sztuki, w trakcie którego powstał cykl prac „Nekropolie Wilna”, Litwa
- 1983 – plener fotograficzny „Samotnia”, Karkonosze
Prace w zbiorach
edytuj- Szepmuveszeti, Budapeszt
- Berlinische Galerie Martin Gropius-Bau[13]
- University of Connecticut[14]
- Centrum G. Pompidou
- Muzeum Historii Fotografii w Krakowie
- Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Kapsztadzie
- Muzeum Narodowe im. Čiurlionisa w Kownie[15]
- Museum on the Seam w Jerozolimie[16]
- Muzeum Narodowe we Wrocławiu
- Muzeum Historyczne we Wrocławiu
- Muzeum Narodowe w Gdańsku
- Muzeum Plakatu w Wilanowie, Warszawa
- Muzeum ASP we Wrocławiu
- Muzeum Henryka Tomaszewskiego we Wrocławiu
- Biblioteka Narodowa w Kórniku
- Archiwum Karla Dedeciusa w Słubicach
- Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
- Galerii Plakatu Krzysztofa Dydo, Kraków[17]
- Zakład Narodowy im. Ossolińskich
- Muzeum św. Jana Pawła II w Wadowicach
- BWA Olsztyn
Projekt scenografii
edytuj- 1990 – „In flagranti II”, film fabularny w reż. Wojciecha Biedronia
- 1984 – Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych, Kalisz
- 1984 – Wojciech Popkiewicz, piosenki Romana Kołakowskiego, program telewizyjny
Publikacje
edytuj- „Games in red”, Galeria Kolta w Budapeszcie (2021)
- „Powstanie Warszawskie”, Dom Polski w Budapeszcie (2019)
- „Powstanie Warszawskie”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2014)
- „Wanda Rutkiewicz”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2013)
- „Wadim Jurkiewicz”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2011)
- Marianna Bocian, „Jasno i bogato”, wybór i opracowanie: Danuta Bednarek i Eryk Ostrowski, Oficyna Wydawnicza „Atut”, Wrocław (2009)
- „Jan Kaczmarek”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2009)
- „Henryk Tomaszewski”, wyd. Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu, Górnośląskie Centrum Kultury w Katowicach (2008)
- „Jan Paweł II. W 30. rocznicę pontyfikatu”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2008)
- „Occupation ’68”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2008)
- „Lubin 31 VIII 1982.”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2007)
- „Michał Diament. Fotografie”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2007)
- „The Ten «New» Europeans”, red. Dieter Burkamp, wyd. Kerber Verlag (2004)
- „Skaldowie”, Andrzej Icha, wyd. Bernardinum, Bydgoszcz (2004)
- „Świat w rok po tragedii WTC 11.09.2001”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2003)
- „Plakaty. Współczesne plakaty polskie”, wyd. Bosz (2001)
- „Wrocławianie 1962-2001”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2001)
- „Sierpień ’80 w 20. rocznicę”, wyd. OKiS we Wrocławiu (2000)
- „Miejsca”, wyd. Państwowa Galeria Sztuki w Legnicy (1999)
- „Antologia fotografii polskiej” 1839-1989, wyd. Lucrum Bielsko-Biała (1999)
- „Bożena Michalik”, wyd. OKiS we Wrocławiu (1997)
- „Stanisław Ścierski”, współautor Eugeniusz Stankiewicz, wyd. Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu (1995)
- „Cmentarz na Rossie w Wilnie”, red. Edmund Małachowicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich (1993)
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f Festival dell’ Arte – W Dolinie Pałaców i Ogrodów – Jan Bortkiewicz [online], festivaldellarte.eu [dostęp 2017-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-08] .
- ↑ Związek Polskich Artystów Fotografików [online], zpaf.pl [dostęp 2017-02-27] (pol.).
- ↑ Dolnośląskie Centrum Fotografii „Domek Romański” Galeria OKiS [online], dokis.pl [dostęp 2017-03-07] .
- ↑ Lista laureatów medalu Zasłużony Kulturze - Gloria Artis [online], MKiDN [dostęp 2023-01-07] .
- ↑ Wystawa Jana Bortkiewicza w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski – Związek Polskich Artystów Fotografików [online], zpaf.pl [dostęp 2022-12-10] (pol.).
- ↑ Jana Bortkiewicza „Nisarat” w drezdeńskiej Galerii Mitte [online], Związek Polskich Artystów Fotografików [dostęp 2017-03-07] .
- ↑ Jan Bortkiewicz „Cztery bociany” – Aktualności – Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu [online], okis.pl [dostęp 2017-03-07] .
- ↑ Fotografie i… [online], skarbykultury.pl [dostęp 2017-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-08] (pol.).
- ↑ Nisarat w BWA [online] [dostęp 2017-03-07] .
- ↑ Wystawa Jana Bortkiewicza w Kownie przedłużona do końca sierpnia [online], O.pl Polski Portal Kultury [dostęp 2017-03-07] .
- ↑ BWA Wroclaw [online], BWA Wrocław [dostęp 2017-03-07] .
- ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Globalizacja i indywidualność. 70 lat ZPAF 1947–2017 [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2017-02-27] .
- ↑ Berliner Festspiele – Martin-Gropius-Bau [online], berlinerfestspiele.de [dostęp 2017-02-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-02] (niem.).
- ↑ University of Connecticut [online], uconn.edu [dostęp 2017-02-27] (ang.).
- ↑ Ciurlionis.lt – Titulinis [online], ciurlionis.lt [dostęp 2017-02-27] .
- ↑ Museum On The Seam [online], mots.org.il [dostęp 2017-02-27] (ang.).
- ↑ Marcin Mączka , Galeria Plakatu polskiego Kraków [online], cracowpostergallery.com [dostęp 2017-02-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-24] .