Wikipedia

Język turkmeński

język z rodziny turkijskiej

Język turkmeński (türkmençe, түркменче lub türkmen dili, түркмен дили) – język z oguzyjskiej grupy rodziny języków turkijskich. W Turkmenistanie posługuje się nim ok. 3,8 mln ludzi, poza tym ok. 3 mln w innych państwach: Afganistan (500 tys.), Iran (2 mln) i Turcja (1 tys.).

Türkmençe
Түркменче
Obszar

Turkmenistan, Iran, Afganistan, Turcja i inne

Liczba mówiących

6,8 miliona[1]

Pismo/alfabet

łacińskie (alfabet turkmeński)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Turkmenistan
Ethnologue 1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1 tk
ISO 639-2 tuk
ISO 639-3 tuk
IETF tk
Glottolog turk1304
Ethnologue tuk
GOST 7.75–97 тук 695
WALS tkm
SIL TCK
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku turkmeńskim
Słownik języka turkmeńskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Standard języka turkmeńskiego używany w Turkmenistanie bazuje na dialekcie tekińskim, podczdas gdy Turkmeni w Iranie przeważająco posługują się odmianą jomudzką, a w Afganistanie – ersaryjską[2]. W odróżnieniu od innych języków oguzyjskich, język turkmeński zachował wiele archaicznych praoguzyjskich cech, włącznie z fonemiczną długością samogłosek[3].

Historia

edytuj

W okresie radzieckim, zwłaszcza po 1940 r., w wyniku przejścia na język rosyjski w obrębie oficjalnej dokumentacji, szkolnictwa wyższego i nauki, język turkmeński tracił na popularności a też zapożyczył ogrom słów z języka rosyjskiego, które często łamały zasadę harmonii samogłosek[4]. Po uzyskaniu niepodległości przez Turkmenistan zrezygnowano z alfabetu cyrylickiego a też podejmowano systematyczne działania, mające na celu usunięcie z języka rusycyzmów[5].

Alfabet

edytuj
Osobny artykuł: Alfabet turkmeński.

Oficjalnym systemem zapisu języka turkmeńskiego (od 1991 r.) jest specjalnie przystosowany alfabet łaciński.

Język turkmeński bywa także zapisywany cyrylicą lub alfabetem arabskim.

Obowiązujący alfabet turkmeński wygląda następująco[6][7]:

A a B b Ç ç D d E e Ä ä F f
G g H h I i J j Ž ž K k L l
M m N n Ň ň O o Ö ö P p R r
S s Ş ş T t U u Ü ü W w Y y
Ý ý Z z

Fonetyka

edytuj

Spółgłoski

edytuj

W języku turkmeńskim jest 19 spółgłosek, choć jeszcze niektóre (podane w nawiasach) występują w zapożyczeniach z języka rosyjskiego, arabskiego i perskiego[8].

Wargowe Przedniojęzykowo-dziąsłowe Międzyzębowe Zadziąsłowe/

palatalne

Miękkopodniebienne Krtaniowe
Nosowe m n ŋ
Zwarte bezdźwięczne p t (c) k
dźwięczne b d ɡ
Zwarto-szczelinowe bezdźwięczne (f) t͡ʃ
dźwięczne (v) d͡ʒ
Szczelinowe bezdźwięczne (s) θ ʃ (x) h
dźwięczne (z) ð (ʒ)
Aproksymanty l j w
Uderzeniowe ɾ

Język turkmeński charakteryzuje się występowaniem spółgłosek międzyzębowych [θ] i [ð][9] (które w języku angielskim zapisują się jako th).

Samogłoski

edytuj

Turkmeński system samogłoskowy składa się z 16 fonemów[8] i obecne jest zjawisko iloczasu, którego nie odzwierciedla jednak ortografia, i harmonii samogłosek[10]. Akcent zazwyczaj pada na ostatnią sylabę rdzenia wyrazu[11].

Przednie Centralne Tylne
Niezaokrąglone Zaokrąglone Niezaokrąglone Niezaokrąglone Zaokrąglone
krótkie długie krótkie długie krótkie długie krótkie długie krótkie długie
Przymknięte ɪ ⟨i⟩ ɪː ⟨i⟩ ʏ ⟨ü⟩ ʏː ⟨ü⟩ ɯ ⟨y⟩ ɯː ⟨y⟩ ʊ ⟨u⟩ ʊː ⟨u⟩
Środkowe ɛ ⟨e⟩ œ ⟨ö⟩ œː ⟨ö⟩ o ⟨o⟩ oː ⟨o⟩
Otwarte æː ⟨ä⟩ ɑ ⟨a⟩ ɑː ⟨a⟩

Okazjonalnie występują także samogłoski /ɛː/ powstałe w wyniku kontrakcji oraz /æ/ w zapożyczeniach z języka perskiego i historycznych zrostach (äkitmek [ækɪtmɛk] < alyp gitmek [ɑlɯp gɪtmɛk])[8].

Krótkie i długie samogłoski[10]
krótkie tłumaczenie długie tłumaczenie
at koń a: t imię
bil znaj bi: l talia
ot trawa o: t ogień
pil słoń pi: l łopata
daş daleko da:ş kamień
ýaz pisz ýa: z wiosna
tut łap tu: t morwa
öl zgiń ö:l mokry

Harmonia samogłosek

edytuj

Samogłoski turkmeńskie mogą być podzielone na dwie grupy: przednie (ä, ö, ü, i, e) i tylne (a, o, u, y). Jeżeli pierwsza samogłoska wyrazu jest przednia, reszta samogłosek w przyrostkach także ma być przednia. Tak samo, jeżeli jest tylna, samogłoski w przyrostkach mają być tylne[10].

Przyrostki -lar/-ler i -imiz/-ymyz
eşik eşiklerimiz talyp talyplarymyz
gelneje gelnejelerimiz okuwçy okuwçylarymyz
meýletençi meýletinçilerimiz baýramçylyk baýramçylyklarymyz

Przypisy

edytuj
  1. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Turkmen, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
  2. ↑ Turkmen: Language Portal: Materials: Center for Languages of the Central Asian Region: Indiana University Bloomington [online], Indiana University Bloomington [dostęp 2025-01-18] [zarchiwizowane z adresu 2020-06-03] (ang.).
  3. ↑ Language, [w:] Turkmens of Persia, Encyclopaedia Iranica [dostęp 2025-01-18] (ang.).
  4. ↑ Грамматика туркменского языка, ч. 1. Фонетика и морфология. Ашхабад, 1970
  5. ↑ Релатинизация: символ независимости, движение к этносу;государству, новая попытка модернизации, [w:] Павел Дятленко, Языковые реформы в Центральной Азии, s. 94 [dostęp 2025-01-18] (ros.).
  6. ↑ Michael Everson, Some Türkmen alphabets [online], Unicode Consortium, 1 czerwca 2000 [dostęp 2024-12-26] (ang.).
  7. ↑ Muratgeldi Söyegov, Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия [online] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02] (ros. • turkm.).
  8. ↑ a b c Grammatical sketch of Turkmen [online], ResearchGate, s. 6–7 [dostęp 2025-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-17] (ang.), 6 - samogłoski 7 - spółgłoski.
  9. ↑ Туркменский язык, [w:] Большая Советская Энциклопедия, wyd. 3 [dostęp 2025-01-17] (ros.).
  10. ↑ a b c Turkmen Language Grammar Guide [online], U.S. Peace Corps Turkmenistan, s. 10–11 [dostęp 2025-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-13] (ang.).
  11. ↑ Türkmençe-iňlisçe sözlük (Turkmen-English Dictionary) » Phonology [online] [dostęp 2025-01-17] (ang.).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Język_turkmeński&oldid=75847818”