Język piemoncki w porównaniu z włoskim i francuskim

Język piemoncki należy do podgrupy języków gallo-italskich (fr. gallo-italique, wł. galloitalico) języków zachodnioromańskich, stąd też ma liczne cechy wspólne zarówno z językiem włoskim, jak i francuskim.

Słownictwo

Język piemoncki zawiera wiele słów pochodzących z włoskiego i francuskiego, ale są w nim również słowa różniące się od swych włoskich i francuskich odpowiedników.

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
attuale	actuel	dël di d'ancheuj
comprendere	comprendre	ten-e da ment
Dio	Dieu	Nosgnor
giorno	jour	di
in altre parole	c'est-à-dire	visadì
in più	de plus	an dzorpì
possedere	posséder	avèj
prendere	prendre	pijé
successione	suite	sequensa
un punto di vista	un point de vue	na mira
usare, utilizzare	utiliser	dovré

Gramatyka

Rodzajniki

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
un	un	un
una	une	na
il	le	ël
la	la	la
i	les	ij
le	les	le

Piemoncki rodzajnik un przed wyrazem zaczynającym się samogłoską przybiera postać n, przed wyrazem zaczynającym się na sp, st itp. - në, natomiast po wyrazie kończącym się na a, e - n.

Analogicznie jak we włoskim, w piemonckim rodzajniki ël, ij przyjmują formy lë, jë (odpowiedniki włoskich lo, gli) przed wyrazami zaczynającymi się na sp, st, x.

Przed wyrazem zaczynającym się samogłoską, piemonckie rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l, natomiast rodzajniki określone liczby mnogiej - do j.

Przyimki

We wszystkich trzech językach przypadki tworzy się za pomocą przyimków (wł. - fr. - piem.):

• Przyimki bez rodzajników:

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki	Znaczenie i uwagi
a	à	a	„do”
con	avec	con	„z”, „wraz z”
da		da	„od”
di	de	ëd
in	en/dans	an/ant	„w”; formę francuską dans i piemoncką ant pisze się przed rodzajnikami
tra/fra	entre/chez	antra (rzadziej an tra)	„między”
per	pour	për	„dla”
su	sur	ansima a/ ans	„na”; formę piemoncką ans pisze się przed rodzajnikami

Piemoncki przyimek ëd przed wyrazem zaczynającym się samogłoską skraca się do d, po wyrazie zakończonym na -a - do d, natomiast przed wyrazem rozpoczynającym się na st-, sp-, sc-, x- itp. przyjmuje postać dë.

• Przyimki włoskie z rodzajnikiem

przyimek/rodzajnik	il	lo	la	i	gli	le	l'
a	al	allo	alla	ai	agli	alle	all'
da	dal	dallo	dalla	dai	dagli	dalle	dall'
di	del	dello	della	dei	degli	delle	dell'
in	nel	nello	nella	nei	negli	nelle	nell'

• Przyimki francuskie z rodzajnikiem

przyimek/rodzajnik	le	les
a	au	aux
de	du	des

• Przyimki piemonckie z rodzajnikiem

przyimek/rodzajnik	ël	lë	la	ij	jë	le	l'	j'
a	al	a lë	a la	ai	a jë	a le	a l'	a j'
da	dal	da lë	da la	dai	da jë	da le	da l'	da j'
ëd	dël	dlë	dla	dij	djë	dle	dl'	dj'

Piemoncki przyimek an przed rodzajnikiem, z którym się nie łączy, przyjmuje formę ant.

Piemoncki przyimek ans pisze się niekiedy an s-. I tak, piem. ans ël można pisać an sël.

Czasowniki

Zobacz także rozdział „Przyrostki”.

Odmiana czasowników posiłkowych i modalnych (niektóre formy)

Czasownik „być”
włoski	francuski	piemoncki	forma gramatyczna
essere	être	esse	bezokolicznik
è	est	a l'é	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
sono	sont	a son	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
è stato, fu	a été, fut	a l'é stait	czas przeszły dokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
sono state, furono	ont été, furent	a son ëstait	czas przeszły dokonany, 3. osoba, l. mnoga
era	était	a l'era	czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
erano	étaient	a l'ero	czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. mnoga
sarebbero	seraient	a sarìo	tryb warunkowy, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga

Czasownik „mieć”
włoski	francuski	piemoncki	forma gramatyczna
avere	avoir	avèj	bezokolicznik
ha	a	a l'ha	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
abbiamo	avons	i l'oma	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 1. osoba, l. mnoga
hanno	ont	a l'han	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
aveva	avaient	a l'avìa	czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
avrebbe	aurait	a l'avrìa	tryb warunkowy, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza

Czasownik „móc”
włoski	francuski	piemoncki	forma gramatyczna
potere	pouvoir	podèj	bezokolicznik
può	peut	a peul	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
possono	peuvent	a peulo	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga

Bezokolicznik

Czasowniki, które we włoskim mają bezokolicznik z końcówką -are, we francuskim -er, w piemonckim mają końcówkę -é (często w tych samych wyrazach pisze się ją -è): wł.parlare - fr. parler - piem. parlé.

Bezokoliczniki czasowników pochodzących od łacińskich pono, teneo mają końcówkę -n-e: wł. mantenere, proporre - fr. maintenir, proposer - piem. manten-e, propon-e.

Czas teraźniejszy

Czasowniki piemonckie 3. osoby w czasie teraźniejszym poprzedza się słowem a.

Czasowniki, które we włoskim mają bezokolicznik z końcówką -are, we francuskim -er. W 3. osobie liczby pojedynczej włoska końcówka -a lub francuska -e przechodzi w piemoncką -a: wł. parla - fr. parle - piem. a parla. W 3. osobie liczby mnogiej włoska końcówka -ano lub francuska -ent przechodzi w piemoncką -o: wł. parlano - fr. parlent - piem. a parlo.

Czas przeszły dokonany

W piemonckim używa się czasu przeszłego dokonanego złożonego. Czas przeszły dokonany prosty nie istnieje; mieszkańcy Piemontu bardzo rzadko posługują się passato remoto w mowie w języku ogólnowłoskim. Np. wł. parlò, ha parlato - fr. parla, a parlé - piem. a l'ha parlà; wł. parlarono, hanno parlato - fr. parlèrent, ont parlé - piem. a l'han parlà.

Czas przyszły prosty

W 3. osobie liczby pojedynczej włoska końcówka -rà lub francuska -ra przechodzi w piemoncką -rà: wł. parlerà - fr. parlera - piem. a parlerà.

Imiesłowy przysłówkowe

Końcówka piemoncka -and odpowiada włoskiej -ando i francuskiej -ant: wł. parlando - fr. parlant - piem. parland.

Imiesłowy przymiotnikowe

Różnice w końcówkach:

• Imiesłowy przymiotnikowe, które we włoskim mają końcówkę -ato, a we francuskim -é mają w języku piemonckim końcówkę -à. Nie zmienia się ona w rodzaju żeńskim i w liczbie mnogiej. Np. wł. parlato - fr. parlé - piem. parlà.
• Imiesłowy przymiotnikowe, które we włoskim mają końcówkę -ito, a we francuskim -i mają w języku piemonckim końcówkę -ì. Np. wł. finito - fr. fini - piem. finì.
• Imiesłowy przymiotnikowe, które we włoskim mają końcówkę -uto, a we francuskim -u mają w języku piemonckim końcówkę -ù. Np. wł. renduto - fr. rendu - piem. rendù.

Część imiesłowów tworzy się na sposób nieregularny: wł. fatto - fr. fait - piem. fàit.

W piemonckim, w rodzaju żeńskim liczby pojedynczej, na końcu imiesłowów niezakończonych na -à dodaje się -a: finìa, a w liczbie mnogiej -e: finìe.

Inne formy

Francuskie formy (np. nieosobowe) z zaimkiem on mają swoje piemonckie odpowiedniki. Tworzy się go jak trzecią osobę liczby pojedynczej, lecz zamiast słowa a daje się as (lub së przed czasownikiem zaczynającym się na st-, sp-, sc-, x- itp.) Np. fr. on parle - piem. as parla.

Zaprzeczenia

W języku piemonckim, do zaprzeczenia używa się partykuł nen lub pà: wł. non è - fr. n'est pas - piem. a l'é nen, a l'é pà.

Zaimki

Zaimki dzierżawcze

W przeciwieństwie do włoskiego, w piemonckim pomija się rodzajniki określone przed zaimkami dzierżawczymi. Liczba mnoga rodzaju męskiego jest wyjątkiem, o ile ma tę samą postać, co liczba pojedyncza.

W języku piemonckim, zaimki dzierżawcze rodzaju męskiego nie odmieniają się przez liczbę. Na przykład:

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
suo	son	sò
sua	sa	soa
loro	leur	sò (m.), soa (f.)
suoi	ses	sò
sue	ses	soe
loro	leurs	sò (m.), soe (f.)

Inne zaimki

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
alcuno, qualque	certain, quelque	chèich
altro	autre	autr
che	que, qui	che
questo	ce, cet	cost, ës (rzeczownik)-sì
tutto	tout	tut

(1) Podano zaimki w liczbie pojedynczej rodzaju męskiego. Jednakże odmieniają się one przez rodzaj i liczbę (m. sing. chèich, m. pl. chèich, f. sing. chèica, f. pl. chèiche). Zaimki, które kończą się na -r, -t mają osobną formę liczby mnogiej rodzaju męskiego (z końcówkami -ri, -ti, np. àutri, tuti).

(2) Zaimek che przed wyrazem zaczynającym się samogłoską skraca się do ch´.

Liczba mnoga

W rzeczownikach i przymiotnikach, piemonckie końcówki liczby mnogiej -aj, -oj, -ij odpowiadają włoskim -ali, -oli, -ili. Analogicznie, piemoncka końcówka -aj odpowiada francuskim -aux, -ales, -els, -elles. Przykłady: wł. speciali - piem. spessiaj, wł. notevoli - piem. notéivoj, wł. possibili - piem. possìbij, fr. sociales - piem. sossiaj.

Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego, które we włoskim mają liczbę mnogą z końcówką -e (a pojedynczą z końcówką -a), we francuskim -es (a pojedynczą -e), w piemonckim mają liczbę mnogą zakończoną na -e.

Piemonckie rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego z końcówką -ica mają liczbę mnogą z końcówką -iche (podobnie jak we włoskim).

W piemonckim są rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego (np. z końcówką -sion lub -à), które w liczbie pojedynczej i mnogiej mają tę samą formę.

Rodzaj

Rodzaj męski

Wiele włoskich rzeczowników i przymiotników liczby pojedynczej rodzaju męskiego kończy się na -o. Ich piemonckie odpowiedniki nie posiadają -o, np. wł. senso - piem. sens. Piemonckie odpowiedniki włoskich rzeczowników i przymiotników zakończonych na -co, -go mają zakończenia -ch, -gh. Natomiast odpowiedniki wyrazów zakończonych na -bro, -tro mają zakończenia -ber, -ter.

Większość piemonckich rzeczowników i przymiotników rodzaju męskiego ma tę samą postać w liczbie pojedynczej i mnogiej.

Rzeczowniki rodzaju męskiego, mające we francuskim końcówkę -e, w piemonckim nie mają tej końcówki (fr. groupe - piem. grop). Kilka z nich kończy się na -o (fr. terme, type - piem. termo, tipo) albo -a (fr. système, problème, théorème - piem. sistema, problema, teorema).

Rodzaj żeński

Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego, które mają we włoskim końcówkę -a, a we francuskim -e, mają w języku piemonckim liczbę pojedynczą zakończoną na -a: wł. espirenza - fr. expérience - piem. esperiensa, wł. interna - fr. interne - piem. anterna, wł. teoria - fr. théorie - piem. teorìa.

W języku piemonckim, są nieodmienne rzeczowniki rodzaju żeńskiego, głównie greckiego pochodzenia: anàlisi, ipòtesi (wł. analisi, ipotesi, fr. analyse, hypothèse).

Spójniki

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
come	comme	tanme, coma, 'me
dunque	donc, or	donca
e, ed	et	e
ma	mais	ma
mentre	pendant	antramente che
o	ou	o
perché	pourquoi, car	përche
se	si, lorsque	se

Przymiotniki

Piemoncki przysłówek pì odpowiada włoskiemu più i francuskiemu plus, służącemu do tworzenia stopnia wyższego.

Przysłówki

Najczęściej spotykane przysłówki (porównanie):

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki	Znaczenie i uwagi
allora	alors	antlora	„wtedy”, „więc”
anche, pure	aussi, même	ëdcò	„także”
ancora	encore	ancor	„jeszcze”
così	ainsi	parèj	„tak”, „w ten sposób”
dopo	après	apress	„potem”, również przyimek
dove	où	anté che	„gdzie”
generalmente, solitamente	généralement	ëd sòlit	„ogólnie”, „przeważnie”, „zwykle”
infine	enfin	anfin, për finì	„w końcu”
intanto	cependant, néamoins	tutun	„tymczasem”
mai	jamais	mai	„nigdy”
male	mal	mal	„źle”
molti	bien de, beaucoup de	tanti, vàire ëd	„dużo”. Włoskie molti i piemonckie tanti są przymiotnikami
molto	bien, très	motobin	„bardzo”
poco, po'	peu	pòch	„mało”
poi	puis	peuj	„następnie”
purtroppo	malheureusement	belevans	„niestety”
quasi	presque	scasi	„prawie”
qui	ici	ambelessì	„tu”
quando	quand	cand	„kiedy”
sempre	toujours	sempe, tavòta	„zawsze”
solo, solamente	ne ... que, seulement	mach	„tylko”
sopra	si-dessus	sì-dzora	„wyżej”, również przyimek
spesso	souvent	soens	„często”
troppo	trop	trop	„zbyt”

W języku piemonckim, przysłówki złożone tworzy się przez dodanie do przymiotnika końcówki -man (wł. -mente, fr. -ment): wł. finalmente - fr. finalement - piem. finalman. Częściej jednak używa się wyrażeń przysłówkowych, np. z wykorzystaniem an manera, ëd fasson (wł. nel modo, fr. de manière) lub da na mira (wł. del punto di vista, fr. d'un point de vue): wł. indipendentamente - fr. indépendamment - piem. an manera indipendenta.

Różnice w ortografii

Zaznaczanie akcentów

W słowie piemonckim akcent z reguły pada na tę samą sylabę, co w odpowiednikm słowie włoskim. We włoskim nie oznacza się akcentem np. trzeciej sylaby od końca, natomiast w piemonckim oznacza się nietypowy akcent: wł. origine - fr. origine - piem. orìgin.

Inne przykłady:

• końcówka -ich, -ica itd. : wł. storico - fr. historique - piem. stòrich;
• końcówka -bil : wł. possibile - fr. possible - piem. possìbil;
• grupa -òr- : wł. corpo - fr. corps - piem. còrp.

Różnice w literach i grupach liter

• W piemonckim są pojedyncze spółgłoski (nie dotyczy s) tam, gdzie we włoskim i francuskim są podwojone: wł. effetto - fr. effet - piem. efet, wł. rapporto - fr. rapport - piem. rapòrt, wł. addizione - fr. addition - piem. adission.
• Włoskie zbitki -zi-, -ci- oraz francuskie -ci-, -ti-, -cti-, -xi- (czytane jak -si-, -xi-) między samogłoskami odpowiadają piemonckiej -ssi: wł. operazione, sociale, massimo - fr. opération, social, maximal - piem. operassion, sossial, massimal.
• Włoska i francuska zbitka -ul- staje się w piemonckim -ol-. Podobnie włoskie -unt-, -unz- stają się piemonckimi -ont-, -ons-: wł. formula - fr. formule - piem. fòrmola.
• Włoskie -nz-, -rz- przed samogłoską przechodzą w piemonckie -ns-, -rs-. Podobnie francuskie -nc-, -nt-, -nct- oraz -rt- przechodzą w piemonckie -ns-, -rs-: wł. funzione, parziale - fr. fonction, partiel - piem. fonsion, parsial.
• Piemoncka końcówka -ja odpowiada włoskiej -glia i francuskiej -ille: wł. famiglia - fr. famille - piem. famija.
• Łacińskie wyrazy zaczynające się na sp-, st- mają francuskie odpowiedniki zaczynające się na esp-, ét-, natomiast włoskie i piemonckie odpowiedniki zaczynające się na sp-, st-. W piemonckim, jeśli poprzedni wyraz kończy się spółgłoską, to na początku wstawia się ë : wł. spazio, stato - fr. espace, état - piem. (ë)spassi, (ë)stat.
• Francuski początek re- i włoski ri- przechodzą w ar- w języku piemonckim, np. wł. risoluzione - fr. résolution - piem. arzolussion (ale nie przed -sp-, -st- itd.)

• Francuskie ct po samogłosce przechodzi w t w języku piemonckim, np. fr. structure - piem. strutura.
• Francuskie ph przechodzi w f w języku piemonckim, np. fr. physique - piem. fìsica.
• Francuskie th przechodzi w t w języku piemonckim, np. fr. thèorie - piem. teorìa.
• Francuskie pt przechodzi w t w języku piemonckim, np. fr. descriptif - piem. descritiv.
• Francuska litera y przechodzi w i w języku piemonckim, np. fr. système - piem. sistema.
• Francuskie ai przed n, s, r przechodzi w a w języku piemonckim, np. fr. raison - piem. rason.
• Nieme h w wyrazach francuskich jest pomijane w ich piemonckich odpowiednikach : fr. humanité, hypothèse - piem. umanità, ipotèsi.
• Francuskie ch czytane jak k przechodzi c w języku piemonckim (tak jak i we włoskim), np. fr. technologie, psychologie - piem. tecnologìa, psicologìa (wł. tecnologia, psicologia).
• Francuska końcówka -que przechodzi w -ca w języku piemonckim (tak jak i we włoskim), np. fr. époque - piem. època (wł. epoca).

Przedrostki

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
con-	con-	con- co- (przed -st-, -sp- itd.)
es- (ecce-)	ex- (exce-)	es- (ece-)
in-	en-, in-	an- in- (zaprzeczenia i przeciwstawienia)
inter-	inter-	antër-
per-	per-	për-
pseudo-	pseudo-	fàuss-
quasi-	quasi-	scasi-
sotto-	sous-	sot-

Przyrostki

Język włoski	Język francuski	Język piemoncki
-al (m.), -ale (f.)	-el, -al (m.), -elle, -ale (f.)	-al
-are	-aire	-ari (m.), -ar (f.)
-bile	-ble	-bil
-ian (m.), -iana (f.)	-ien (m.), -ienne (f.)	-ian (m.), -ian-a (f.)
-icare	-er	-iché
-ico (m.), -ica (f.)	-ique, -icien (zawód)	-ich (m.), -ica (f.)
-ismo	-isme	-ism
-ivo (m.), -ivo (f.)	-if (m.), -ive (f.)	-iv (m.), -iva (f.)
-mente	-ment (adv.)	-man
-ore	-eur	-or
-ose	-eux	-os
-sta	-ste	-sta
-stione	-stion	-stion
-tà	-té	-tà
-zione	-tion, -ction	-ssion -sion (po spółgłosce)

Zobacz też

• Język sycylijski a język włoski

Linki zewnętrzne

• Piemoncka wersja Wikipedii (w języku piemonckim)