Język oksytański
Język oksytański (occitan / lenga d'òc, okcytański), w Polsce częściej nazywany językiem prowansalskim – język należący do grupy romańskiej języków indoeuropejskich. Język oksytański jest blisko spokrewniony z językiem katalońskim, z którym tworzy diasystem oksytanoromański.
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
580 tys. | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Katalonia (Hiszpania) | ||||||
| Ethnologue | 6b zagrożony↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | oc | ||||||
| ISO 639-2 | oci | ||||||
| ISO 639-3 | oci | ||||||
| IETF | oc | ||||||
| Glottolog | occi1239 | ||||||
| Ethnologue | oci | ||||||
| WALS | occ, pro | ||||||
| SIL | oci | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Zasięg terytorialny
edytujZasięgiem obejmuje obecnie tereny czterech państw:
- 39[a] departamentów na Południu Francji (jedną trzecią terytorium kraju),
- Val d’Aran, pirenejską dolinę na północy Hiszpanii we Wspólnocie Autonomicznej Katalonii,
- Valadas Occitanas, kilkanaście alpejskich dolin na zachodzie Włoch w części Piemontu i Ligurii oraz, tworząc enklawę, gminę la Gàrdia (po włosku Guardia Piemontese) w Kalabrii[1],
- Księstwo Monako[2], gdzie współistnieje z autochtonicznym dialektem monegaskim języka liguryjskiego[3] oraz urzędowym francuskim[4].
Podział na dialekty
edytujTradycyjnie uznaje się, że oksytański ma sześć dialektów: gaskoński (zawierający w sobie także bearnés i aranés) na zachodzie, langwedocki i prowansalski na południu, limuzyński i owerniacki na północy.
Poza przypadkiem gaskońskiego, granice między dialektami rzadko są wyraziste, przejście z dialektu do dialektu jest zazwyczaj płynne i gwary uznawane za należące do któregoś dialektu mogą posiadać cały szereg cech wspólnych z innymi dialektami.
Istnieje grupa językoznawców uznających, że nie ma jednego języka oksytańskiego, lecz kilka różnych języków, które w ich opinii różnią się od siebie w takim stopniu, że utrudnione jest wzajemne zrozumienie. Z tego punktu widzenia tworzenie literatury w „języku oksytańskim” byłyby w rzeczywistości twórczością np. w języku prowansalskim lub w langwedockim.
Nazwy
edytujJedno z pierwszych udokumentowanych zastosowań terminu język òc można znaleźć w De vulgari eloquentia Dantego Alighieri, który klasyfikuje języki romańskie według sposobu mówienia tak (oïl, òc, sí). Òc, wymawiane /ɔ(k)/ pochodzi od łacińskiego hōc, które znaczyło ‘to’[5][niewiarygodne źródło?], i na południu Galii zaczęło być używane jako partykuła potwierdzająca[b].
Również pod koniec XIII w., niemal równocześnie, pojawia się w łacińskiej dokumentacji administracyjnej inny wywodzący się od słowa òc termin: lingua occitana (łac. ‘język oksytański’). Stąd też wywodzi się słowo Oksytania[6] jako nazwa terytorium, w którym używa się tego języka,.
Termin prowansalski był długo używany jako nazwa całego języka oksytańskiego, obecnie jednak język nauki rezerwuje go raczej wyłącznie dla dialektu używanego w Prowansji. Nazwa ta została ukuta w XIII w. we Włoszech i pochodzi od łacińskiego słowa provincia[7].
W tekstach oficjalnych padają sformułowania „langue occitane” (fr., ‘język oksytański’) w Loi Deixonne[8], „occitan-langue d’oc” w terminologii francuskiego Ministerstwa Edukacji Narodowej przy przyznawaniu certyfikatów CAPES (Certificat d’aptitude au professorat de l’enseignement du second degré), „occitan, nomentat aranés en Aran” (oc. 'oksytański, w [Dolinie] Aran zwany arańskim), „era lengua occitana, denominada aranés en Aran” (oc. 'język oksytański, w [Dolinie] Aran nazywany arańskim) oraz „aranés” w Statucie Autonomii Katalońskiej[9].
Oksytański dzisiaj
edytujBrakuje oficjalnych danych na temat liczby użytkowników języka oksytańskiego[10], szacunki są bardzo rozbieżne. Prawdopodobnie od pół miliona do dwóch milionów osób zna któryś z dialektów oksytańskich na tyle dobrze, by posługiwać się nim w życiu codziennym, a znacznie więcej go rozumie.
Status w Republice Francuskiej
edytujWe Francji oksytański nie posiada statusu oficjalnego. Nauczanie tego języka we francuskich szkołach publicznych jest opcjonalne, możliwe na mocy Loi Deixonne[8] z 1951 r., a jedynie publiczna telewizja regionalna France 3 emituje kilka programów po oksytańsku[11][12][13].
Status w hiszpańskiej Wspólnocie Autonomicznej Katalonii
edytujArański (aranés), gwara dialektu gaskońskiego używana w należącej do Hiszpanii pirenejskiej dolinie Val d’Aran, cieszył się tam od 1990 statusem języka regionalnego; już statut Katalonii z 1978 roku stanowił, że mowa arańska ma tam być nauczana i chroniona[14]. Na mocy statutu z 2006 roku[9] język oksytański (szeroko pojęty) jest jednym z trzech języków urzędowych w całej Wspólnocie Autonomicznej Katalonii (obok katalońskiego i hiszpańskiego). Gwarą arańską posługuje się ok. 4 tys. osób i jest ona w Dolinie językiem szkolnictwa od 1984[15][16][17][18].
Status w Republice Włoskiej
edytujWe Włoszech oksytański jest uznany za język chroniony, na mocy ustawy numer 482 z roku 1999[19]. Pozwala to na użycie oksytańskiego w szkolnictwie i w życiu publicznym, ale tylko w gminach, które sobie tego życzą, przez co nie jest ono obowiązkowe ani systematyczne.
Status w Księstwie Monako
edytujW Monako oksytański nie posiada statusu oficjalnego.
Historia
edytujNajstarsze zabytki piśmiennictwa w języku oksytańskim pochodzą z przełomu X i XI wieku. W XI wieku na terenie Francji istniały dwa wielkie romańskie obszary językowe. Na północy Francji używane były langues d’oïl (czyli tzw. starofrancuski), zaś na południu lenga d'òc (‘język òc’, fr. langue d’oc). Nazwy tych języków pochodzą od brzmienia słowa oznaczającego potwierdzenie, odpowiadającego polskiemu „tak” – oïl (od którego pochodzi współczesne francuskie oui) albo òc.
Okres świetności lenga d'òc przypada na wieki XII i XIII, kiedy to był głównym językiem liryki średniowiecznej, językiem trubadurów. W tym języku napisał pieśń Kalenda maya Raimbaut de Vaqueiras. O zasięgu i sile oddziaływania średniowiecznego oksytańskiego może świadczyć fakt, że również niewielki fragment Boskiej Komedii Dantego został napisany po prowansalsku (Czyściec, pieśń XXVI, w. 140–147). Oksytański był także językiem poezji uprawianej na dworze Hrabstwa Barcelony zanim zaczęto pisać również po katalońsku. We wczesnym okresie twórczości kataloński wieszcz Ramon Llull pisał po oksytańsku pełne humoru trubadurskie pieśni miłosne. Poezja trubadurów pozostała wzorem dla katalońskiego języka literackiego aż do XV wieku. W okresie apogeum kultury trubadurów użycie języka oksytańskiego w życiu codziennym przez klasę wyższą wykraczało poza granice Oksytanii dając lenga d'òc status języka m.in. lyońskiej szlachty[20], chociaż językiem Lyonu był arpitański.
Upadek języka został zapoczątkowany przez krucjaty przeciw albigensom (1209–1229), w wyniku których odrębność polityczna i, w dużej mierze, kulturowa południowej Francji została zlikwidowana przez królów z Paryża. Lenga d'òc stopniowo traciła na znaczeniu jako język literacki, aż w XV wieku oksytańska twórczość literacka niemalże zanikła. Oksytański przetrwał jako język wernakularny, coraz bardziej różnicujący się dialektalnie i stopniowo wypierany przez francuski, szczególnie szybko od XIX w. Właśnie w XIX wieku grupa intelektualistów, tak zwani félibres[21], postawiła sobie za cel odrodzenie literatury prowansalskiej. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest poeta Fryderyk Mistral, za swoją twórczość w dialekcie prowansalskim uhonorowany w 1904 roku Literacką Nagrodą Nobla. Obecnie podejmowane są próby podniesienia statusu języka oksytańskiego we Francji, jednak w świadomości potocznej wciąż jeszcze nie cieszy się pełnym szacunkiem, uznawany popularnie za język niższej rangi niż francuski i noszący pogardliwą nazwę patois.
Fonetyka
edytujSamogłoski
edytuj| przednie | centralne | tylne | |||
| przymknięte | |||||
| półprzymknięte | |||||
| półotwarte | |||||
| otwarte | |||||
W języku oksytańskim zasadniczo występuje 7 samogłosek: /a/, /e/, /ɛ/, /i/, /ɔ/, /u/ i /y/. Zasób samogłosek może się różnić w zależności od dialektu. W dialektach owernackim, limuzyńskim i prowansalskim występuje dodatkowo fonem /œ/. W dialekcie limuzyńskim ponadto występuje fonem /o/.
Spółgłoski
edytuj| dwuwargowe | wargowo- -zębowe |
zębowe | dziąsłowe | zadzią- słowe |
wargowo- -podnie- bienne |
podnie- bienne |
wargowo- -miękko- podnie- bienne |
miękko- podnie- bienne | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p | b | t | d | k | g | ||||||||||||
| nosowe | m | n | ɲ | |||||||||||||||
| szczelinowe | f | s | z | |||||||||||||||
| zwarto-szczelinowe | ts | tʃ | dʒ | |||||||||||||||
| półotwarte | ɥ | j | w | |||||||||||||||
| drżące | r | |||||||||||||||||
| uderzeniowe | ɾ | |||||||||||||||||
| boczne | l | ʎ | ||||||||||||||||
Zasób spółgłosek może się różnić w zależności od dialektu:
Język oksytański a język hiszpański
edytujRóżnice w gramatyce
edytujRodzajniki
edytujRodzajniki w języku oksytańskim standardowym są takie same jak w hiszpańskim, z wyjątkiem hiszpańskiego rodzajnika el, któremu odpowiada oksytański lo. Rodzajniki oksytańskie lo, la ulegają skróceniu do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską (nawet wielką literą).
Przyimki
edytuj- Przyimki bez rodzajników:
| Język hiszpański | Język oksytański | Znaczenie i uwagi |
|---|---|---|
| con | amb/ambé/amé | „z”, „wraz z” |
| de | de, d’ | |
| en | en, dins | „w”; dins przed rodzajnikiem określonym lub zaimkiem wskazującym |
| entre | entre | |
| para | per | |
| por | per | |
| sobre | sus |
Formy skrócone (z apostrofem) są używane przed wyrazem zaczynającym się od samogłoski.
- Przyimki hiszpańskie z rodzajnikiem
| przyimek/rodzajnik | el |
|---|---|
| a | al |
| de | del |
- Przyimki oksytańskie z rodzajnikiem
| przyimek/rodzajnik | lo | los |
|---|---|---|
| a | al | als |
| de | del | dels |
| per | pel | pels |
| sus | sul | suls |
Rzeczownik
edytujRzeczowniki oksytańskie rodzaju męskiego, w odróżnieniu od hiszpańskich, nie mają końcówki -o. Jest ona zwykle pomijana, zastępowana -e (w przypadku zbitki spółgłosek przed hiszp. -o) lub -u (w przypadku samogłoski przed hiszp. -o).
Czasownik
edytuj- Odmiana czasownika „być” (niektóre formy):
- Większość dialektów języka oksytańskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu „być”, jak hiszpańskie ser i estar
| Język hiszpański | Język oksytański | Forma gramatyczna |
|---|---|---|
| ser/estar | èsser | bezokolicznik |
| es/está | es | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
| son/están | son | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
| era/estaba | èra | czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza |
| fue/estuvo | foguèt | czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza |
- Odmiana czasownika „mieć” (niektóre formy):
| Język hiszpański | Język oksytański | Forma gramatyczna |
|---|---|---|
| ha | a | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
| han | an | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
- Odmiana czasownika „móc” (niektóre formy):
| Język hiszpański | Język oksytański | Forma gramatyczna |
|---|---|---|
| puede | pòt | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
| pueden | pòdon | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
- Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -ado itp., w oksytańskim kończą się na -at: hiszp. elaborado, acompañado – oksyt. elaborat, acompanhat. Z kolei imiesłowy rodzaju żeńskiego zakończone w hiszpańskim na -ada itp., w oksytańskim mają tę samą końcówkę: hiszp. elaborada, acompañada – oksyt. elaborada, acompanhada.
Spójniki
edytuj| Język hiszpański | Język oksytański | Znaczenie |
|---|---|---|
| cuando | quand | „kiedy” |
| o | o | „lub” |
| pero, sino | mas | „ale” |
| y, e | e | „i” |
Zaimki
edytuj- Zaimek osobowo-zwrotny se w języku oksytańskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
Przysłówki
edytuj- Podobnie jak w hiszpańskim, w oksytańskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w oksytańskim -ment.
- Inne przysłówki:
| Język hiszpański | Język oksytański | Znaczenie |
|---|---|---|
| como | coma | „jak” |
| durante | pendent | „podczas” |
| hoy | uèi | „dziś” |
| más | mai | „bardziej” (np. przy tworzeniu stopnia wyższego przymiotników) |
| menos | mens | „mniej” (np. przy tworzeniu stopnia niższego przymiotników) |
| también | tanben | „także”, „również” |
Inne różnice gramatyczne
edytujHiszpańskiej partykule przeczącej no odpowiada oksytańska pas, stawiana po czasowniku, gdy chodzi o zaprzeczenie orzeczenia.
Różnice w ortografii
edytuj- Początkowe h w słowach hiszpańskich zostaje pominięte w odpowiednikach oksytańskich o ile w łacińskich źródłosłowach jest h: hiszp. human – oksyt. uman (łac. humanus)
- Hiszpańskiej literze j:
- odpowiada w słowach oksytańskich lh z reguły tam, gdzie w łacińskich źródłosłowach jest li: hiszp. hijo – oksyt. filh (łac. filius).
- Hiszpańskiej literze ñ odpowiada w słowach oksytańskich nh: hiszp. puño – oksyt. ponh.
Przedrostki i przyrostki
edytuj- Przyrostki:
| Język hiszpański | Język oksytański | Uwagi |
|---|---|---|
| -al (l.poj.), -ales (l. mn.) | -al (l.poj., r.m.), -ala (l.poj., r.ż.), -als (l.mn., r.m.), -alas (l.mn., r.ż.) | Tworzenie przymiotnika. |
| -dad, -tad, -dades (l. mn.), -tades (l. mn.) | -tat, -tats (l. mn.) | |
| -ico (r.m), -ica (r.ż.) | -ic/-cian (r.m.), -ica (r.ż) | W oksytańskim nie zaznacza się akcentu na sylabie poprzedzającej tę końcówkę. Przyrostek -ic w przymiotnikach, -ician w nazwach zawodów: hiszp. científico, matemático – oksyt. scientific, matematician. |
| -ión (l. poj.), -iones (l. mn.) | -ion (l. poj.), -ions (l. mn.) | Jak polskie „-ja” w końcówkach „-cja”, „-sja”. |
| -ivo | -iu | Tworzenie przymiotnika. |
| -mente | -ment | Tworzenie przysłówka; w oksytańskim końcówkę dodaje się do przymiotnika rodzaju żeńskiego: hiszp. inicialmente – oksyt. inicialament. |
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Lub 33, jeżeli nie liczyć tych 6, w których zasięg oksytańskiego pokrywa mniejszą część terytorium.
- ↑ Dla porównania, współczesne synonimy łacińskiego hoc mogą wyrażać potwierdzenie m.in. w języku hiszpańskim: „eso” i katalońskim: „això”, w języku kolokwialnym znacząc 'to co mówisz jest prawdziwe, jest dokładnie tak’, por. polskie „otóż to”.
Przypisy
edytuj- ↑ Kunert, Hans Peter. 1993. „Quale grafia per l’occitano di Guardia Piemontese?”, Quaderni del Dipartimento di Linguistica (Università della Calabria, Serie Linguistica 4) 10: 27-36. Kunert, Hans Peter. 1994. „L’occitan en Calàbria”, Estudis Occitans 16: 3-14.
- ↑ „Monaco: Language situation”, w: Keith Brown (ed.), 2006, Encyclopedia of Language & Linguistics (2. edycja.) Amsterdam: Elsevier, 230.
- ↑ Arveiller Raymond. 1967. Étude sur le parler de Monaco. Monaco: Comité National des Traditions Monégasques, 9.
- ↑ Constitution de la Principauté. gouv.mc. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-22)]., Art. 8. – „La langue française est la langue officielle de l’Etat”.
- ↑ hic – Wiktionary.
- ↑ Pierwsza wzmianka terminu Occitanie w jęz, francuskim datuje na rok 1756, cf. Louis-Étienne Arcère. 1756. Histoire de la Ville de la Rochelle et du Pays d’Aulnis. Tom. 1. (Edytor: René-Jacob Desbordes, La Rochelle, Fermes Générales du Roi.) Paryż: Durand, 40.
- ↑ Rey, Alain, Marianne Tomi, Tristan Hordé i Chantal Tanet (eds.). 1992. Dictionnaire historique de la langue française. Tom 2 (F-PR). Paryż: Le Robert, 2427.
- ↑ a b Loi n°51-46 du 11 janvier 1951 relative à l’enseignement des langues et dialectes locaux « Loi Deixonne », Legifrance.gouv.fr, Le service public de la diffusion du droît.
- ↑ a b Lei organica 6/2006, de 19 de junhsèga, de reforma der Estatut d’autonomia de Catalonha. parlament-cat.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-25)]..
- ↑ Atlas języków zagrożonych sporządzony przez UNESCO klasyfikuje wszystkie sześć dialektów oksytańskiego jako zagrożone (gaskoński, vivaroalpejski) i poważnie zagrożone (owerniacki, langwedocki, limuzyński, prowansalski).
- ↑ Viure al País. sud.france3.fr. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-06)]., z Tuluzy, France 3 Sud.
- ↑ Vaquí, z Montpelhièr, France 3 Sud.
- ↑ Punt de vista, z Bordèu, France 3 Aquitaine.
- ↑ „L’aranès, llengua de la Vall d’Aran”.
- ↑ Pons, Eva i Jaume Vernet. 2009. „La llengua de l’ensenyament a les comunitats autònomes amb llengua pròpia”, Revista d’Estudis Autonòmics i Federals 9: 173.
- ↑ Documentació Parlamentària número 153 (Març 2010), Parlament de Catalunya, Projecte de llei de l’aranès Direcció d’Estudis Parlamentaris.
- ↑ Decret 362/1983, de 30 d’agost (DOGC 359, del 31), sobre aplicació de la Llei 7/1983, de 18 d’abril (DOGC 322, del 22), de normalització lingüística a Catalunya a l'àmbit de l’ensenyament no universitari, modificat pel Decret 576/1983, de 6 de desembre (DOGC 415, de 9 de març de 1984).
- ↑ Ordre de 8 de setembre de 1983. padi.cat:8080. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-29)]. (DOGC 362, del 9, i correcció d’errada en el DOGC 369, de 5 d’octubre), per la qual es desplega el Decret 362/1983, de 30 d’agost, sobre l’aplicació de la Llei /1983, de normalització lingüística a Catalunya, a l'àmbit de l’ensenyament no universitari, modificat per l’Ordre de 6 de desembre de 1983 (DOGC 415, de 9 de març de 1984).
- ↑ „Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche”, Parlamento Italiano, Camera dei Deputati; Gazzetta Ufficiale 297.
- ↑ Bert, Michel i James Costa. 2009. Francoprovençal et occitan en Rhône-Alpes. Lyon: Université Catholique de Lyon, 20.
- ↑ „Félibres”, w: Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga (Encyklopedia Gutenberga Online. 2008.).