Gwiazdozbiór Krzyża Południa
Krzyż Południa (łac. Crux, dop. Crucis, skrót Cru) – najmniejszy, 88. co do wielkości, gwiazdozbiór nieba, charakterystyczny dla nieba południowego. W szerokościach geograficznych Europy nie jest współcześnie widoczny, co jest rezultatem precesji osi Ziemi. Z Wysp Brytyjskich przestał być widoczny około 3000 r. p.n.e. Jeśli chodzi o północne wybrzeża Morza Śródziemnego, znikł z nieba około 500 roku n.e. Cztery gwiazdy tworzące Krzyż Południa były znane już Ptolemeuszowi, jako część gwiazdozbioru Centaura[2]. Dłuższe ramię krzyża wskazuje w przybliżeniu południowy biegun niebieski, stanowiąc ważny element orientacyjny dla dawnych żeglarzy.
| |
| Nazwa łacińska |
Crux |
|---|---|
| Dopełniacz łaciński |
Crucis |
| Skrót nazwy łacińskiej |
Cru |
| Dane obserwacyjne (J2000) | |
| Rektascensja |
12,5h |
| Deklinacja |
-60° |
| Charakterystyka | |
| Powierzchnia |
68 stopni kw. |
| Liczba gwiazd o obserwowanej wielkości gwiazdowej < 3 |
4 |
| Najjaśniejsza gwiazda |
Acrux (0,77m) |
| Gwiazdozbiory sąsiadujące |
|
| Widoczny na szerokościach geograficznych pomiędzy 90° S a 22[1]° N. | |
| |
Gwiazdozbiór ma kształt krzyża łacińskiego. Współcześnie Krzyż Południa jest patriotycznym symbolem dla narodów półkuli południowej: umieszczono go na flagach Australii, Papui-Nowej Gwinei, Nowej Zelandii, Samoa i Brazylii.
Krzyż
edytujZe względu na precesję osi ziemskiej Grecy i inne kultury śródziemnomorskie widzieli Krzyż Południa nisko nad horyzontem w czasach Chrystusa. Rzymianie mogli oglądać ten gwiazdozbiór także z Aleksandrii, nazywali go Thronis Caesaris dla uczczenia Augusta, jednego z wielkich cesarzy Rzymu. Pomimo tego, że przez tysiąclecia cywilizacje znały ten układ gwiazd, nie został uznany „oficjalnie” za gwiazdozbiór aż do czasów, kiedy Petrus Plancius umieścił go między nogami Centaura w swoim atlasie nieba z 1598. Wciąż był wtedy uznawany za część Centaura.
Mieszkańcy półkuli południowej wiązali z gwiazdozbiorem najrozmaitsze mity i historie. Dla Maorysów z Nowej Zelandii przedstawia on kotwicę, a gwiazdy zewnętrzne są liną. Niektóre plemiona Aborygenów widziały tam płaszczkę, a gwiazdy zewnętrzne są dwoma ścigającymi ją rekinami. W astrologii hinduskiej Krzyż nazywa się Trishanku, a Inkowie uwiecznili go w kamieniu w Machu Picchu[1]. W centralnej Australii ten układ gwiazd był nazwany „Stopą Orła”.
Oprócz walorów estetycznych (czy nawet konotacji religijnych) kształt stworzony przez najjaśniejsze gwiazdy ma praktyczne zastosowanie w astronawigacji. Przedłużając niemal pięciokrotnie linię łączącą γ i α Cru, trafimy w okolice południowego bieguna nieba, co pozwala na zgrubne wyznaczenie kierunku południowego. W praktyce metoda ta nie jest idealna, ponieważ trafimy około pięć stopni od bieguna, a w jego okolicy nie ma żadnej jasnej gwiazdy. Można również dość łatwo pomylić kształt Krzyża Południa z układem gwiazd tworzonym przez β i κ Vel oraz ι i ε Car, który nazywany jest Fałszywym Krzyżem, a wskazywany przez niego kierunek nie ma zupełnie nic wspólnego z południem. Testem sprawdzającym, czy znaleźliśmy właściwy krzyż, jest odnalezienie gwiazdy ε Cru tuż obok δ Cru[3].
Gwiazdy Krzyża Południa
edytuj
Krzyż Południa to najmniejszy gwiazdozbiór na niebie, ale widoczny jest na niemal najjaśniejszym fragmencie Drogi Mlecznej i ma zdecydowanie ponadprzeciętną liczbę jasnych gwiazd. Zaczynając od świetlistego Acruxa, jasność gwiazd maleje, poruszając się zgodnie z ruchem wskazówek zegara przez Betę, Gammę, Deltę i Epsilon Krzyża Południa[1].
- Alfa Crucis (Acrux) jest 12. pod względem jasności gwiazdą na niebie, a Mimosa (beta) – 19.; obydwie są błękitnymi olbrzymami, znajdującymi się w odległościach 320 i 350 lat świetlnych od nas.
- Gamma (γ), 24. pod względem jasności, jest czerwonym olbrzymem klasy M, leżącym nieco bliżej nas, w odległości 88 lat świetlnych. Nieuzbrojonym okiem widać wyraźnie pomarańczowy odcień tej gwiazdy, to gwiazda na górze krzyża, drugiej wielkości gwiazdowej.
- Czwartą gwiazdą tworzącą kształt Krzyża Południa jest Delta Crucis (Imai). Jest to podolbrzym o masie niemal 9 mas Słońca, świecący niebieskobiałym światłem. Kolor ten zawdzięcza wysokiej temperaturze fotosfery – niemal 23 tysiące kelwinów, świecąc 10 tysięcy razy mocniej niż Słońce. Obraca się wokół własnej osi bardzo szybko – z prędkością 210 km/s. δ Cru jest oddalony o 345 lat świetlnych[3].
- Piątą co do jasności gwiazdą jest Epsilon Crucis (Ginan), najmniejsza gwiazda pomiędzy delta Crucis i alfa Crucis. Jest to pomarańczowy olbrzym typu widmowego K. Obiekt znajduje się w odległości 228 lat świetlnych[3]. Tej właśnie gwiazdy należy szukać, by upewnić się, że obserwujemy prawdziwy Krzyż Południa.
Acrux jest jedną z najciekawszych gwiazd podwójnych na niebie. Składa się z dwóch niebiesko-białych gwiazd o niemal identycznej jasności; choć leżą bardzo blisko siebie, można je zobaczyć oddzielnie za pomocą małego teleskopu. W pobliżu znajduje się trzecia, nieco bledsza gwiazda, ale nie należy ona do układu, jest trochę w tle.
Szafirowa Mimosa także ma towarzyszkę, niezbyt jasną, krwistoczerwoną gwiazdę węglową, która tworzy z Mimosą niesamowity kontrast.
Interesujące obiekty
edytujMimo że Krzyż Południa jest najmniejszą konstelacją, zawiera dwie młode gromady gwiazdowe.
- Pierwszą z nich jest położona na wschód od Mimosy, gromada otwarta, Szkatułka Klejnotów (NGC 4755). Najjaśniejsza gwiazda w polu to świecący pomarańczowym blaskiem czerwony nadolbrzym Kappa Crucis, podobny do żarzącego się niedopałka. Gwiazda ta tylko przypadkowo znalazła się w obszarze gromady. κ Cru znajduje się w odległości około 1660 lat świetlnych, gwiazdy gromady NGC 4755 zaś niemal 6500 lat świetlnych. Jest to grupa około 100 gwiazd świecących niebieskobiałym światłem. Kontrast barw między κ Cru a gromadą sprawia, że jest to obiekt łatwy do zaobserwowania za pomocą lornetki. Jasność gromady wynosi 4,2m, jest więc ona również widoczna nieuzbrojonym okiem jako lekko zamglony obiekt[3].
- O wiele słabsza, ale również interesująca jest gromada otwarta NGC 4609 położona na wschód od Acrux. Składa się z kilkudziesięciu gwiazd, z których najjaśniejsza ma jasność 7m, natomiast kolejnych osiem jest jaśniejsza od 10m. Aby ją zobaczyć, potrzebna jest co najmniej lornetka lub mały teleskop[3].
- gromada otwarta NGC 4852,
- W południowo-wschodniej części konstelacji pomiędzy Acruxem a Mimosą widoczna jest ciemna mgławica — Worek Węgla. Leży obok Szkatułki. Jest ciemnym obłokiem pyłu, zatrzymującym światło gwiazd znajdujących się w Drodze Mlecznej poza nią. Ta zimna chmura wodoru leży w odległości około 500 lat świetlnych od nas i wygląda jak dziura w błyszczącej Drodze Mlecznej[1][3]. Rozciągając się do Centaura i Muchy, zajmuje obszar dwanaście razy szerszy od średnicy Księżyca w pełni, dzięki czemu dobrze widać ją gołym okiem i przez lornetkę. W kulturze niektórych plemion aborygeńskich nazywana „głową emu”.
- Asteryzm „Fałszywego Krzyża”. Gwiazdy Avior i Aspidiske z Kila oraz Alsephina i Markeb z Żagla tworzą Fałszywy Krzyż, mylony czasem z Krzyżem Południa[4].
Najbliższymi sąsiadami Krzyża Południa są konstelacje Centaura i Muchy.
Krzyż Południa położony jest w ramionach Drogi Mlecznej. Pomocne w odnalezieniu konstelacji są dwie gwiazdy sąsiadującego Centaura – α i β Centauri.
Ze względu na małą powierzchnię i jasne gwiazdy jest najjaśniejszym gwiazdozbiorem nieba.
W kulturze
edytuj
Krzyż Południa był widoczny dla starożytnych Greków, którzy uważali go za część gwiazdozbioru Centaura[5]. Na szerokości Aten w roku 1000 p.n.e., Krzyż był wyraźnie widoczny, chociaż nisko nad horyzontem. Jednak z powodu precesji osi Ziemi jego gwiazdy obniżały się na europejskim niebie. Do roku 400 n.e. większa część gwiazdozbioru przestała się pojawiać dla Ateńczyków nad horyzontem.
Alen sugeruje[potrzebny przypis], że tłumaczyć to może pewien fragment „Boskiej Komedii” Dantego (pocz. XIV wieku). Wstępując do czyśćca u wejścia na południową półkulę Dante oznajmia:
"Zwrócę się w prawo i okiem przystanę
U podbieguna; gwiazd ujrzę tam czworo
Po pierwszych ludziach późniejszym nieznane
Niebiosa od nich – zda się – jasność biorą
O ty północny widnokręgu wdowi
Któremu nigdy te światła nie gorą!..."
(Czyściec, Pieśń 1:22-27, tłum. Edward Porębowicz)
„Pierwszymi ludźmi” byli pierwsi chrześcijanie. W czasach Chrystusa Krzyż Południa widać było z Jerozolimy. Dante, który najwidoczniej był świadom skutków precesji, nawiązuje do bezbożnego okresu, który nastał po śmierci Chrystusa, gdy Krzyż Południa stopniowo usuwał się z nieba widzianego z tej szerokości geograficznej. Cztery gwiazdy symbolizują cztery cnoty moralne zwane kardynalnymi (roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie), które mieli posiadać tylko Adam i Ewa przed popełnieniem grzechu pierworodnego.
Europejczycy odkryli Krzyż Południa na nowo w epoce wielkich odkryć geograficznych. Portugalczycy okrążając Afrykę nanieśli go na mapy i odkryli jego użyteczność dla nawigacji. Widnieje na narysowanej w 1516 roku mapie nieba, której autorem był włoski nawigator i szpieg Andrea Corsali. Płynął do Indii w ramach tajnej portugalskiej wyprawy[2]. Również Amerigo Vespucci w 1501 roku naniósł na mapy obok gwiazd Alfa i Beta Centauri gwiazdy Krzyża Południa. Natomiast obraz namalowany przez XVI-wiecznego flamandzkiego artystę, Joannesa Stradariusa przedstawia Amerigo Vespucciego obserwującego Krzyż Południa przez astrolabium[4].
Francuski astronom Augustin Royer miał w 1679 oddzielić Krzyż od Centaura. Inni historycy przypisują wprowadzenie tego gwiazdozbioru Petrusowi Planciusowi w 1613, ponieważ pojawił się on w pracach Jakoba Bartscha w 1624[6][7].
Czasem flaga Konfederacji jest nazywana „krzyżem południa”, lecz to określenie nie pochodzi od gwiazdozbioru.
Niektóre aborygeńskie ludy Australii dostrzegały w obrębie dzisiejszego Krzyża Południa konstelację złożoną nie z gwiazd, lecz z ciemnych chmur w kształcie emu[2].
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Praca zbiorowa: Kosmos. Warszawa: Buchmann Sp. z o.o., 2012, s. 262-363. ISBN 978-83-7670-323-7.
- ↑ a b c Paul Murdin: Tajemnice Wszechświata. Warszawa: Wydawnictwo Albatros A.Kuryłowicz, 2010, s. 41,263. ISBN 978-83-7659-067-7.
- ↑ a b c d e f Kamil Złoczewski: Kosmos. Przewodnik obserwatora.. T. 68. Poznań: Amermedia Sp. z o.o., 2013, s. 19-21. ISBN 978-83-252-1921-5.
- ↑ a b Encyklopedia Wszechświata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 394-396. ISBN 978-8301-14848-5.
- ↑ Jay M. Pasachoff, Donald Howard Menzel: A Field Guide to the Stars and Planets. Houghton Mifflin Company Trade & Reference Division, 2006, s. 144.
- ↑ Jay M. Pasachoff, Donald Howard Menzel: A Field Guide to the Stars and Planets. Houghton Mifflin Company Trade & Reference Division, 2006, s. 135.
- ↑ Jacob Bartsch, Usus Astronomicus Planisphaerii Stellati, 1624. (skanowanie: Felice Stoppa.)