Dydaktyka geografii

Dydaktyka geografii – jedna z dydaktyk przedmiotowych, która formułuje cele nauczania geografii, opracowuje kryteria doboru i sposoby układu treści nauczania geografii, adaptuje ogólnodydaktyczne oraz opracowuje własne metody kształcenia i środki dydaktyczne, bada różne elementy i uwarunkowania procesu nauczania-uczenia się geografii, wykrywa prawidłowości tego procesu oraz racjonalizuje jego organizację.

Historia dydaktyki geografii

Początki geografii jako przedmiotu nauczania i jej dydaktyki są niejasne. Niewątpliwie są one związane z rozwojem samej geografii jako nauki. Geografii uczono prawdopodobnie już w starożytnej Grecji, ale są o tym tylko niejasne wzmianki. O jej nauczaniu wspomina Propercjusz: Zmuszają mnie do studiowania i przedstawiania świata w tablicach.

Przyjmuje się, że geografia zaczęła pojawiać się w szkołach jako dodatkowy przedmiot nauczania już w XV w., a w XVIII w. była już odrębnym przedmiotem szkolnym.

W Polsce nie ma dokładnych danych kiedy rozpoczęto nauczać geografii. Prawdopodobnie w średniowiecznych szkołach klasztornych i katedralnych uczono jej pod nazwą kosmografii i geometrii wpajając pamięciowo fragmenty wiedzy geograficznej. Regularne wykłady z zakresu kosmografii w Polsce rozpoczęły się na uniwersytecie krakowskim w latach 1493–1494. Miały one charakter prelekcji, polegających na komentowaniu dzieł starożytnych autorów - przede wszystkim Ptolemeusza. Pierwsze łacińskie podręczniki kosmografii powstały na przełomie XV/XVI w.

Pierwszym dydaktykiem geografii był czeski pedagog Jan Ámos Komenský (J.A. Komeński) (1592–1670). W dziele Wielka Dydaktyka przedstawiająca uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego (Didactica magna universale omnes omnia docendi artificum exhibens) opublikowanym w 1657 r. zalecał nauczanie poglądowe (za T. Campanellą) w języku ojczystym, oparte na współdziałaniu zmysłów i umysłu. J.A. Komeński uzasadnił wprowadzenie geografii do szkoły, poddając krytycznej ocenie ówczesne podręczniki i metody stosowane przy jej nauczaniu. Głosił zasadę poznawania Ziemi od najbliższej okolicy, kładł nacisk na używanie map i obrazów w przypadku kiedy nie można było pokazać w naturze rzeczy odległych. Do koncepcji J.A. Komeńskiego wracali później również Jan Jakub Rousseau, Johann Heinrich Pestalozzi i in. Myśli Komeńskiego zmierzające do zreformowania szkolnictwa w Polsce nie przyjęły się. Szkolnictwo w XVII i początkach XVIII w. upadło a wraz z nim również szkolna geografia. Jeśli uczono jej elementów w szkołach klasztornych, to zwracano głównie uwagę na tematy historyczno-polityczne np. genealogia panujących czy nazwy różnych miejscowości, które podawano pamięciowo.

Podstawa programowa i podręczniki do nauczania geografii

Aktualnie obowiązująca podstawa programowa geografii w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej [1](stan na listopad 2011)
Podręczniki do nauczania geografii zatwierdzone przez MEN[2]

Środki dydaktyczne

W polskiej literaturze wyróżnia się wiele podziałów środków dydaktycznych jednak dydaktycy geografii posługują się swoją klasyfikacją środków dydaktycznych opracowaną przez S. Piskorza (1995) i zamieszczoną w Zarysie dydaktyki geografii (1995, s. 114). Podział środków dydaktycznych przedstawiony przez S. Piskorza (1995), z upływem czasu stracił na aktualności. Szczególnie daje się to zauważyć w grupie II. Przyrządy pomiarowe i urządzenia dydaktyczne, gdzie od czasu stworzenia klasyfikacji pojawiło się wiele nowych urządzeń. W tabeli poniżej przedstawiono klasyfikację środków dydaktycznych stosowanych w nauczaniu geografii wraz z propozycją ich uzupełnień. Elementy, które zostały dodane wyróżnione kursywą.

Podstawowym uzupełnieniem tej klasyfikacji jest utworzenie nowej kategorii w grupie urządzeń dydaktycznych nadając jej nazwę urządzenia interaktywne, w której została umieszczona tablica interaktywna i urządzenia z nią współpracujące. Każda z powyższych kategorii (wizualne, audytywne, audiowizualne, automatyzujące nauczanie) dla urządzeń interaktywnych jest zbyt wąska i nie odzwierciedla właściwości, które one posiadają. Główną cechą tych urządzeń jest ich interaktywność. Wychodząc z definicji interaktywności - urządzeniami interaktywnymi należy nazywać takie, które odbierając informacje od użytkownika współpracują z komputerem, reagują na nie, pozwalając na ich dowolną modyfikację oraz na bezpośrednią i sprawną ich wymianę między użytkownikiem a całym oprogramowaniem lub jego dowolną aplikacją.

Pomoce dydaktyczne

Urządzenia dydaktyczne

1. Okazy naturalne i wyroby okazy minerałów okazy skał okazy skamieniałości okazy surowców mineralnych próbki gleb (profile glebowe) okazy etnograficzne okazy roślinne półfabrykaty i gotowe wyroby 2. Modele globusy przystawki i pierścienie do globusów model wahadła Faucaulta horyzontarium zenitarium tellurium model współrzędnych geograficznych rzutnik kartograficzny model struktur fałdowych model struktur zrębowych modele poziomic i warstwic modele ukształtowania powierzchni terenu (mapy plastyczne) 3. Obrazy realistyczne i schematyczne: statyczne: fotografie, rysunki schematyczne dynamiczne: filmy, animacje, audycje telewizyjne, wideogramy 4. Obrazy symboliczne: plany mapy wielkoskalowe mapy ścienne atlasy geograficzne mapy konturowe, indukcyjne i świetlne wykresy 5. Mowa pisana: szkolny podręcznik geografii zeszyt przedmiotowy zeszyt ćwiczeń geograficzna literatura uzupełniająca tablice statystyczne 6. Multimedia: komputerowe programy edukacyjne diaporamy Internet

1. Przyrządy pomiarowe gnomon zegar słoneczny wskaźnik wysokości Słońca kompas i busola pochyłościomierz tyczki geodezyjne taśma miernicza niwelator szkolny łata niwelacyjna wiatromierz deszczomierz termometr barometr kwasomierz 2. Urządzenia dydaktyczne: wizualne: tablica ścienna tablica magnetyczna ekran episkop rzutnik do przeźroczy (diaskop) epidiaskop grafoskop przeglądarka do przeźroczy przeglądarka stereoskopowa lupy i lornetki aparat fotograficzny kamera filmowa piaskownica audytywne: radio magnetofon gramofon odtwarzacz CD odtwarzacz Mp3 audiowizualne: projektor filmowy projektor multimedialny telewizor magnetowid wideo odtwarzacz DVD automatyzujące nauczanie: skaner drukarka kserograf maszyny dydaktyczne komputery interaktywne: tablica interaktywna tablet interaktywny panel interaktywny interaktywny system odpowiedzi warsztat pracy nauczyciela geografii i jego uczniów: gabinet geograficzny klaso-pracownia pracownia geograficzna ogródek geograficzny geograficzne systemy informacyjne (GIS)

Szkoły wyższe i ich jednostki organizacyjne zajmujące się dydaktyką geografii w Polsce - główne kierunki badań

• Uniwersytet Warszawski - Katedra Dydaktyki i Krajoznawstwa w Instytucie Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych
  • ścieżki dydaktyczne
  • edukacja regionalna a tożsamość kulturowa
  • tożsamość regionalna
  • metody nauczania
  • ranga geografii jako przedmiotu
  • dobór treści nauczania geografii
  • analiza treści podręczników do nauczania geografii
• Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie - Zakład Dydaktyki Geografii w Instytucie Geografii na Wydziale Geograficzno-Biologicznym
  • cele kształcenia
  • dobór i układ treści
  • terminologia i klasyfikacja
  • optymalizacja metod nauczania i środków dydaktycznych, w tym technik komputerowych
  • historia dydaktyki geografii
  • problemy kształcenia geograficznego szkoły wyższej
  • badania stosowane (tworzenie programów nauczania, podręczników i ich obudowy)
• Uniwersytet Śląski - Zakład Biogeografii i Dydaktyki Geografii w Katedrze Geografii Fizycznej na Wydziale Nauk o Ziemi
• Uniwersytet Łódzki - Zakład Dydaktyki Geografii na Wydziale Nauk Geograficznych
  • kształtowanie i kontrola umiejętności w nauczaniu, uczeniu się geografii
  • założenia nowoczesnego podręcznika geograficznego
  • dobór treści w programach i podręcznikach geograficznych
  • metody edukacji regionalnej i środowiskowej
  • rola własnego regionu w edukacji geograficznej i wychowaniu
  • założenia, dobór treści, metod nauczania geografii regionalnej
  • walory kształcące i wychowawcze geografii
  • więzi terytorialne młodzieży mieszkającej w dużych miastach w Polsce
  • rola geografii i ścieżek międzyprzedmiotowych w patriotycznym wychowaniu
  • poczucie tożsamości i świadomości terytorialnej młodzieży województwa łódzkiego
  • przyczyny przestrzennego zróżnicowania egzaminów zewnętrznych
  • przygotowanie studentów do pracy w szkole w świetle nowej koncepcji kształcenia ogólnego i geograficznego
  • ranga i rola geografii w systemach kształcenia krajów europejskich
  • dobór treści w programach nauczania geografii w krajach europejskich
  • motywacja studentów geografii do pracy w zawodzie nauczyciela
• Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy w Kielcach - Pracownia Dydaktyki Geografii i Krajoznawstwa w Instytucie Geografii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym
  • optymalizacja procesu kształcenia
• Uniwersytet Jagielloński - Zespół Dydaktyków Przedmiotowych na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi
  • modele edukacji geograficznej
  • treści kształcenia i koncepcje programów nauczania geografii
  • kształcenie kandydatów na nauczycieli geografii (zasady nauczania metodą e-learningu)
  • cele, treści i nowoczesne środki dydaktyczne w nauczaniu geografii na różnych poziomach (wykorzystanie Internetu)
  • pozyskanie, selekcjonowanie, ocena i analiza informacji
  • wnioskowanie, przewidywanie i tworzenie projektów dotyczących środowiska geograficznego zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju
• Uniwersytet Gdański - Pracownia Dydaktyki Geografii w Instytucie Geografii na Wydziale Oceanografii i Geografii
  • edukacja geograficzna i przyrodnicza
  • dydaktyka przedsiębiorczości
  • regionalizm w nauczaniu geografii
  • konstruowanie wiedzy geograficznej przez uczniów
  • ocenianie wspierające a poziom wiedzy
  • geografia na egzaminach zewnętrznych
  • zastosowanie technologii informacyjnej na lekcjach geografii
  • "Program ukryty" w szkolnej geografii
  • wprowadzanie praktycznej przedsiębiorczości w szkołach
  • edukacja ekologiczna
• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie - Pracownia Dydaktyki Geografii na Wydziale Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej
  • nowoczesne strategie kształcenia w zakresie geografii i przyrody
  • problemy współczesnej dydaktyki geografii
  • rysunek poziomicowy w edukacji przyrodniczej i geograficznej - przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
  • historia myśli geograficznej
• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu - Pracownia Dydaktyki Wydziałów Biologii i Ochrony Środowiska oraz Nauk o Ziemi
  • wspomaganie procesu nauczania-uczenia się geografii za pomocą komputerów i internetu
  • konstrukcja programów nauczania i podręczników dla reformowanego szkolnictwa ogólnokształcącego
  • kształcenie umiejętności kluczowych w nauczaniu geografii
  • metody aktywizujące w nauczaniu - uczeniu się biologii, przyrody
  • kształtowanie postawy badawczej ucznia na lekcjach biologii, przyrody
  • gry dydaktyczne na lekcjach biologii i przyrody
  • komputer i internet na lekcjach biologii i przyrody a efektywność procesu kształcenia
  • rola zajęć terenowych na lekcjach biologii i przyrody
  • wpływ wykorzystywania tablicy interaktywnej na efektywność procesu nauczania
• Uniwersytet Wrocławski - Pracownia Dydaktyki Geografii w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego na Wydziale Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska
  • problemy doskonalenia metod i technik nauczania-uczenia się geografii na różnych poziomach edukacyjnych.
  • nauczanie przedmiotu geografia a współczesne wyzwania edukacyjne.
  • problemy projektowania dydaktycznego a jakość pracy nauczyciela
• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu - Pracownia Dydaktyki i Edukacji Ekologicznej na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych
  • proces nauczania geografii i przyrody
  • poszukiwanie nowoczesnych metod i technik nauczania geografii i przyrody
  • stosowanie nowoczesnych środków dydaktycznych (multimedia, tablica interaktywna)
  • projektowanie i wykorzystywanie ścieżek dydaktycznych
  • wykorzystywanie aplikacji Systemu Informacji Geograficznej w nauczaniu geografii i przyrody
  • edukacja regionalna i ekologiczna
  • metodyka organizowania i prowadzenia wycieczek
  • ocena przydatności terenu do szkolnych zajęć terenowych
  • ewaluacja procesu kształcenia
  • geograficzna edukacja dwujęzycznej (bilingwalna)
  • sztuka prezentacji w nauczaniu geografii i przyrody

Bibliografia

• Piskorz S., 1995, Zarys dydaktyki geografii, WSiP, Warszawa.