Bartołty Wielkie
Bartołty Wielkie (niem: Groß Bartelsdorf, Bartoldsdorf – 1379, Bartelsdorf – 1615) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Barczewo.
| wieś | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Strefa numeracyjna |
89 |
| Kod pocztowy |
11-010[2] |
| Tablice rejestracyjne |
NOL |
| SIMC |
0469748 |
Położenie na mapie gminy Barczewo  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | |
 53°47′24″N 20°49′30″E/53,790000 20,825000[1]
| |
W latach 1954–1959 wieś należała i była siedzibą władz gromady Bartołty Wielkie, po jej zniesieniu w gromadzie Ramsowo. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.
Bartołty Wielkie położone są na Warmii, około 29 km od Olsztyna, między jeziorami Tumiańskim, Dłużek i Bartołt Wielki. Przez miejscowość przepływa rzeka Wardęga. Do parafii w Bartołtach Wielkich należą także kaplice w Raszągu i Rumach (wybudowane po 1945 r.).
Przez miejscowość przebiega droga powiatowa nr 1483N Jeziorany - Bartołty Wielkie. W odległości 4 km od miejscowości znajduje się węzeł Kromerowo na trasie drogi krajowej nr 16. Transport lokalny – PKS Olsztyn, linia: Olsztyn Dworzec Autobusowy – Bartołty Wielkie – Biskupiec Reszelski Dworzec Kolejowy.
Historia
edytujOsada istniała już w XIV w. Wieś lokowana przez biskupa warmińskiego Henryka Sorboma w 1379. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z końca XIV. W czasie wojen polsko-krzyżackich miejscowość była wielokrotnie niszczona[3]. W XVI wieku właścicielem wsi był Kromer – krewny biskupa Marcina Kromera. Kromerowie żyli tu jeszcze w XIX wieku. W pierwszej połowie XVII wieku właścicielem wsi był Stefan Sadorski. Przekazał on młyn wodny na wyposażenie gimnazjum jezuitów w Reszlu. W XVIII wieku wieś podzieliła się na Bartołty Wielkie i Bartołty Małe[4].
Po II wojnie światowej wieś wróciła do granic Polski, wojska Armii Czerwonej wkroczyły 28 stycznia 1945 roku[5]. 20 sierpnia 1862 roku powołano parafię Bartołty Wielkie[6].
Demografia
edytuj
Instytucje publiczne
edytuj- Szkoła Filialna w Bartołtach Wielkich
- Ochotnicza Straż Pożarna w Bartołtach Wielkich
- Leśnictwo Bartołty Wielkie
- Leśnictwo Cisy (z siedzibą w Bartołtach Wielkich)
Turystyka
edytujZabytki
edytuj- kościół parafialny św. Jakuba Apostoła – zbudowany w XVI wieku, przebudowywany w XVIII i XIX wieku. 14 marca 1582 roku biskup Marcin Kromer konsekrował nowy kościół, wybudowany w miejscu starszej budowli, pochodzącej z końca XIV wieku. Kościół z XVI wieku spłonął w 1620 roku. Obecny kościół pochodzi z przełomu XVII i XVIII w. i był wyświęcony przez biskupa Andrzeja Załuskiego w 1702 roku. Budowla ta była przebudowana w połowie XIX wieku. Murowana wieżę zbudowano w 1897 roku, posiada dwa górne segmenty ośmioboczne zwieńczone kopułą i latarenką[9]. Obecny kościół to budowla salowa, z niższym i półkoliście zamkniętym prezbiterium. Ślady stylu gotyckiego widoczne są jeszcze w ukształtowaniu bryły kościoła. Detale są barokowe. Wiele elementów wyposażania wnętrza także ma charakter barokowy. Na dachu prezbiterium znajduje się metalowa chorągiewka z datą „1888”. Ołtarz główny barokowy z 1700 roku z obrazem przedstawiającym św. Jakuba, po bokach medaliony z wizerunkami św. Franciszka Ksawerego i św. Ignacego Loyoli, a nad nimi ze św. Józefem z Dzieciątkiem. Ambona jest rokokowa. Zachowała się płyta nagrobna Michała Łubienieckiego (zmarł w 1624 roku); (nr rej.: 984 z 23.07.1968)[10]
- cmentarz przykościelny; (nr rej.: 984 z 23.07.1968)[10],
- kapliczka przydrożna, przy drodze na cmentarz z końca XIX w.; (nr rej.: 2087 z 14.05.1997)[10],
- kapliczka przydrożna, na terenie domu zakonnego z lat 1928–1930; (nr rej.: 2088 z 14.05.1997)[10].
Atrakcje turystyczne
edytuj- Gospodarstwo Rybackie „Bartołty Wielkie” – kompleks stawów łowieckich[11]
- Ośrodek odosobnieniowy Buddyjskiego Związku Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu w Bartołtach Wielkich[12]
Trasy rowerowe
edytujPrzez Bartołty Wielkie przechodzi 
Szlak rowerowy żółty:
Osoby związane z Bartołtami Wielkimi
edytuj- Stefan Sadorski – właściciel wsi w I połowie XVII wieku.
Bartołty Wielkie na ekranie
edytujWieś i jej malownicze okolice znalazły uznanie u scenarzystów trzech polskich filmów, do których zdjęcia kręcone były m.in. w Bartołtach Wielkich. Na budynku szkoły znajduje się odcisk dłoni bohaterów filmu Dwie miłości, wykonany na potrzeby obrazu.
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 3030
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 14 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Witaj! [Olsztyńska Strona Rowerowa]
- ↑ Bartels Home Page
- ↑ Bolesław Dolata, Wyzwolenie Polski 1944–1945, Wojskowy Instytut Historyczny 1971, s. 349
- ↑ Bartołty Wielkie: Parafia Świętego Jakuba. [dostęp 2013-04-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-24)].
- ↑ Groß Bartelsdorf – GenWiki
- ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Stadt und Landkreis Allenstein. [dostęp 2017-11-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-24)].
- ↑ Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka - Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8 s. 85
- ↑ a b c d ,Rejestr zabytków nieruchomych – województwo warmińsko-mazurskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 137 [dostęp 2015-10-05].
- ↑ Bartołty
- ↑ Bartołty
- ↑ Dwie miłości w bazie filmpolski.pl
- ↑ Lincz w bazie filmpolski.pl
- ↑ Jeziorak w bazie filmpolski.pl
Bibliografia
edytuj- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom I (str. 112 – hasło Bartóły wielkie, rodzina Kromerów), Warszawa, 1880.
- „Przewodnik po zabytkowych kościołach południowej Warmii”, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn, 1973 (str. 10–11)
- Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury, przewodnik. Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7 s. 65
- Mieczysław Wieliczko, Janina Bosko, Bronisław Magdziarz, Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom I. Święta Warmia, Olsztyn: Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, 1999, ISBN 83-86926-07-4, OCLC 831022259.